Czym jest gaslighting i jak wygląda w miejscu pracy?

Wyobraź sobie, że zaczynasz wątpić w swoje kompetencje, choć zawsze byłeś/aś solidnym pracownikiem. Twoje osiągnięcia są bagatelizowane, a drobne błędy wyolbrzymiane. Słyszysz: „Jesteś zbyt wrażliwy/a”, „Przecież to sobie wymyśliłeś/aś”, „Znowu dramatyzujesz”. To może być gaslighting – subtelna, ale niezwykle destrukcyjna forma manipulacji, która potrafi zrujnować nie tylko pewność siebie, ale i całe środowisko pracy. W tym artykule wyjaśniamy, czym dokładnie jest gaslighting, jak rozpoznać jego przejawy w biurze i co robić, gdy jesteś ofiarą gaslightingu.

Gaslighting – co to jest?

Gaslighting to forma przemocy psychicznej polegająca na manipulowaniu drugą osobą w taki sposób, by zaczęła wątpić w swoje własne postrzeganie rzeczywistości, pamięć, zdrowie psychiczne czy zdolność oceny sytuacji. Sprawca celowo lub nie do końca świadomie podważa wspomnienia, uczucia i przekonania ofiary, często stosując kłamstwa, zaprzeczenia, dezinformację i odwracanie uwagi.

Termin „gaslighting” pochodzi od tytułu sztuki teatralnej „Gas Light” napisanej w 1938 roku przez Patricka Hamiltona. Sztuka ta została następnie zekranizowana, m.in. w słynnym filmie „Gaslight” z 1944 roku w reżyserii George'a Cukora (w Polsce tytuł filmu to „Gasnący płomień”). Fabuła polega na tym, że mąż głównej bohaterki stopniowo manipuluje swoją żoną, aby ta uwierzyła, że traci zmysły. Tytuł „Gaslight” odnosi się do charakterystycznych lamp gazowych, obecnych w scenografii, które budują mroczną, duszną atmosferę wiktoriańskiego Londynu. Ich migotliwe światło to stały element tła, podkreślający klimat niepokoju i tajemnicy.

Z czasem termin „gaslighting” wszedł do języka psychologii i życia codziennego jako określenie manipulacji, której celem jest podważenie czyjegoś postrzegania rzeczywistości, aż do momentu, gdy ta osoba zacznie wątpić we własne myśli, emocje, a nawet zdrowy rozsądek.

Gaslighting jako przemoc psychiczna

Profesor psychologii Sam Vaknin w latach 90. XX wieku opisał gaslighting jako rdzeń funkcjonowania osób zaburzonych psychicznie, a dokładniej osób z tzw. zaburzeniami osobowości z wiązki B, czyli zaburzeniami dramatyczno-niekonsekwentnymi (np. osobowość narcystyczna, borderline, antyspołeczna). Według niego gaslighting jest nie tylko formą manipulacji, ale także przejawem przemocy psychicznej, która stanowi istotny element funkcjonowania tych osób.

Osoby z zaburzeniami z wiązki B często wykorzystują gaslighting, by kontrolować innych i utrzymywać nad nimi władzę poprzez podważanie ich poczucia rzeczywistości, wywoływanie wątpliwości co do własnych uczuć i ocen oraz wzbudzanie poczucia winy. Dzięki temu ofiary tracą pewność siebie, stają się zależne i bezradne, co ułatwia sprawcom dalszą manipulację i przemoc.

Gdzie można spotkać się z tą formą manipulacji?

Gaslighting można spotkać w różnych sferach życia, przede wszystkim w relacjach międzyludzkich, gdzie jedna osoba manipuluje drugą, podważając jej postrzeganie rzeczywistości i uczucia. Najczęstsze sytuacje, w których występuje gaslighting, to:

• Związki partnerskie – sprawca manipuluje partnerem, zaprzecza faktom, bagatelizuje uczucia, oskarża o przesadę lub emocjonalność, co prowadzi do izolacji i utraty pewności siebie ofiary.

• Rodzina – gaslighting może być stosowany przez rodziców wobec dzieci, np. poprzez krytykę, obwinianie, umniejszanie uczuć dziecka, poprawianie go i wmawianie, że nie rozumie sytuacji ze względu na wiek. To negatywnie wpływa na rozwój emocjonalny i poczucie własnej wartości dziecka. Gaslighting może też występować między innymi członkami rodziny.

• Miejsce pracy – manipulacje psychiczne, podważanie kompetencji, zaprzeczanie wydarzeniom czy oskarżanie ofiary mogą prowadzić do obniżenia morale i negatywnego wpływu na zdrowie psychiczne pracownika.

• Relacje towarzyskie i przyjacielskie – np. gdy ktoś bagatelizuje twoje uczucia lub kwestionuje twoje wspomnienia, powodując dezorientację oraz wątpliwości co do własnej oceny sytuacji i zdolności logicznego myślenia.

Gaslighting – przykłady zachowań

Gaslighting to manipulacja psychiczna, która ma na celu podważenie zaufania ofiary do własnych uczuć, pamięci i postrzegania rzeczywistości. Oto typowe przykłady zachowań gaslightera:

• Zaprzeczanie faktom i rzeczywistości – sprawca mówi np.: „To nigdy się nie wydarzyło”, „Wydawało ci się”, „Nie pamiętam tego, więc na pewno tak nie było”.

• Umniejszanie uczuć i emocji ofiary – komentarze typu „Zawsze przesadzasz”, „Jesteś przewrażliwiony/a”, „Nie ma powodu do płaczu”, „Przejmujesz się bzdurami” mają na celu zbagatelizowanie uczuć.

• Oskarżanie i obwinianie – gaslighter obwinia ofiarę za problemy, np.: „Gdybyś tego nie powiedział/a, nic by się nie stało”, „To twoja wina, że tak jest”.

• Tworzenie dezorientacji i wprowadzanie w błąd – manipulator kwestionuje pamięć ofiary: „Pamiętasz to źle”, „Wymyśliłeś/aś to sobie”, „Było inaczej”.

• Szantaż emocjonalny – groźby lub wymuszanie, np.: „Nigdy nie znajdziesz nikogo lepszego ode mnie”, „Nikt cię nie pokocha tak jak ja”.

• Dyskredytowanie i podważanie kompetencji – szczególnie w pracy lub w relacjach: „Twoja praca jest słaba”, „Nie masz pojęcia, o czym mówisz”.

• Ignorowanie i odmawianie prawa do wyrażania siebie – gaslighter unika rozmów, zmienia temat lub odmawia przyjęcia do wiadomości punktu widzenia ofiary.

• Wzbudzanie poczucia winy i robienie z siebie ofiary – wypowiedzi typu „To przez ciebie muszę się tak zachowywać” lub „Gdybyś inaczej się zachowywał/a, nie był(a)bym zmuszony/a do takich reakcji” mają na celu zrzucanie winy na ofiarę.

• Izolowanie ofiary od wsparcia – sprawca gaslightingu stara się odciąć ofiarę od bliskich, by utrzymać nad nią całkowitą kontrolę poprzez wywołanie poczucia osamotnienia i uzależnienia.

Jakie są skutki dla ofiary gaslightingu?

Gaslighting wywołuje poważne i długotrwałe konsekwencje dla zdrowia psychicznego ofiary. Systematyczna manipulacja prowadzi do:

• Utraty zaufania do własnej oceny rzeczywistości i chronicznej dezorientacji, co powoduje, że ofiara zaczyna wątpić we własne wspomnienia, uczucia i spostrzeżenia.

• Kwestionowania własnego zdrowia psychicznego, co może skutkować rozwojem poważnych problemów emocjonalnych, takich jak stany lękowe, depresja, a nawet zespół stresu pourazowego (PTSD).

• Obniżenia poczucia własnej wartości i pewności siebie, prowadzącego do poczucia bezwartościowości i bezradności.

• Izolacji społecznej, gdy ofiara wycofuje się z kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, często z obawy przed niezrozumieniem lub krytyką.

• Trudności w podejmowaniu prostych decyzji i działaniu samodzielnym, a także poczucie zagubienia i osamotnienia.

• Problemy ze snem, koncentracją oraz nawracające myśli o doświadczeniach manipulacji, które mogą utrzymywać się długo po zakończeniu relacji z osobą, która stosuje gaslighting.

Gaslighting w pracy

Wbrew powszechnej opinii gaslighting nie zdarza się tylko w toksycznych związkach z niewiernymi partnerami. W miejscu pracy przybiera formę psychicznej manipulacji, w której jedna osoba (np. przełożony lub współpracownik) podważa rzeczywistość, twoje kompetencje i uczucia, aby przejąć kontrolę, zdyskredytować cię lub wymusić określone zachowania.

Typowe przejawy gaslightingu w pracy to:

• Kwestionowanie swojej pamięci i faktów – przełożony lub kolega zaprzecza, że coś powiedział lub obiecał, mimo że masz na to dowody, np. e-maile. Może też wymyślać sytuacje, które nigdy nie miały miejsca.

• Dyskredytowanie kompetencji – podważanie twoich umiejętności i dorobku, np. komentarze typu: „Nie wiem, czy jesteś odpowiednią osobą do tego zadania”, „Pozwól pracować bardziej doświadczonym”.

• Bagatelizowanie uczuć i doświadczeń – mówienie, że przesadzasz, jesteś zbyt wrażliwy/a lub dramatyzujesz, co ma na celu zniechęcenie cię do wyrażania swoich potrzeb i opinii.

• Obwinianie i przerzucanie odpowiedzialności – oskarżanie cię o błędy lub niepowodzenia, nawet jeśli nie ponosisz za nie winy, np. „To twoja wina, że projekt nie wyszedł”.

• Manipulowanie informacjami i zmiany ustaleń – nagle dowiadujesz się o zmianach w grafiku, zadaniach lub warunkach pracy, a gdy zwracasz na to uwagę, słyszysz, że to twoja wina, bo źle pamiętasz lub nie rozumiesz sytuacji.

• Izolowanie i tworzenie atmosfery nieufności – gaslighter może sugerować innym, że jesteś problematyczny/a lub niewystarczająco kompetentny/a, co utrudnia współpracę i powoduje izolację.

• Wykorzystywanie obietnic i ich niedotrzymywanie – osoba stosująca gaslighting obiecuje nagrody, awanse lub inne korzyści za dodatkową pracę, które potem są wycofywane lub negowane.

Gaslighting – jak udowodnić stosowanie przemocy emocjonalnej?

Gaslighting w miejscu pracy to podstępna forma przemocy psychicznej, która często bywa trudna do wykrycia i udowodnienia. Aby skutecznie bronić się przed taką manipulacją, warto podejść do sprawy metodycznie i zebrać solidne dowody, które potwierdzą systematyczne naruszanie twoich praw i godności.

Skrupulatne dokumentowanie zdarzeń

Prowadź szczegółowy dziennik zdarzeń, w którym zapisujesz wszystkie sytuacje, w których doświadczasz manipulacji. Notuj daty, godziny, miejsca, dokładny przebieg rozmów, słowa wypowiedziane przez sprawcę oraz swoje reakcje i uczucia. Im bardziej szczegółowe będą te zapiski, tym większa ich wartość dowodowa.

Gromadzenie pisemnych dowodów

Zachowuj wszystkie formy pisemnej komunikacji, takie jak e-maile, wiadomości na komunikatorach firmowych czy notatki ze spotkań. Dokumenty te mogą pokazać sprzeczności w wypowiedziach sprawcy, zaprzeczenia czy próby manipulacji. Warto także potwierdzać ustalenia po rozmowach mailowo, co utrudni późniejsze zaprzeczanie faktom.

Zeznania świadków

Jeśli inni pracownicy byli świadkami niewłaściwych zachowań lub manipulacji, poproś ich o wsparcie i potwierdzenie twoich obserwacji. Świadectwo osób trzecich wzmacnia twoją wiarygodność i pokazuje, że problem ma charakter systemowy, a nie jest wynikiem jednostkowego nieporozumienia.

Zgłaszanie sytuacji i poszukiwanie wsparcia

Po zebraniu odpowiednich dowodów złóż oficjalną skargę do działu HR lub przełożonych. Warto także skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie pracy oraz z psychologiem, który pomoże radzić sobie ze stresem i skutkami przemocy emocjonalnej. W razie potrzeby możesz również zgłosić sprawę do Państwowej Inspekcji Pracy lub innych instytucji zajmujących się ochroną praw pracowniczych.

Gaslighting – jak reagować?

Gaslighting, zwłaszcza w miejscu pracy, to trudna i wyniszczająca forma manipulacji, która podważa twoją pewność siebie i postrzeganie rzeczywistości. Reagowanie na nią wymaga przemyślanej i świadomej strategii.

Zbieraj dowody i dokumentuj sytuacje

Notuj dokładnie daty, godziny, miejsca i przebieg sytuacji, w których doświadczasz manipulacji. Zachowuj e-maile, wiadomości i inne formy komunikacji, które mogą potwierdzić twoją wersję wydarzeń. To pomoże ci utrzymać kontakt z rzeczywistością i będzie podstawą do ewentualnych działań formalnych.

Ustal granice i reaguj asertywnie

Staraj się odpowiadać spokojnie, ale bądź stanowczy/a. Możesz używać zwrotów typu: „Mam inne zdanie na ten temat”, „Proszę, byśmy wrócili do wcześniejszych ustaleń”, „Nie zgadzam się z tym”. Unikaj jednak emocjonalnych konfrontacji, które mogą być wykorzystane przeciwko tobie.

Szukaj wsparcia i konsultuj sytuację

Porozmawiaj z zaufanym współpracownikiem, przełożonym lub działem HR. Spojrzenie z boku często pomaga lepiej ocenić sytuację i znaleźć rozwiązania. Warto też skorzystać z pomocy psychologa, który pomoże ci zachować zdrową perspektywę i radzić sobie ze stresem. Jeśli to możliwe, umawiaj się na rozmowy w obecności innych osób, które mogą być świadkami sytuacji. To ogranicza możliwość manipulacji i daje ci wsparcie.

Zgłaszaj problem do odpowiednich instytucji

Jeśli gaslighting pochodzi od przełożonego lub współpracownika i wpływa negatywnie na twoją pracę i zdrowie, złóż oficjalną skargę do działu HR lub wyższej kadry zarządzającej. W razie potrzeby możesz także skonsultować się z prawnikiem lub zgłosić sprawę do Państwowej Inspekcji Pracy.

Dbaj o swoje zdrowie psychiczne

Gaslighting jest wyczerpujący emocjonalnie. Warto zadbać o siebie, korzystać z pomocy specjalistów i nie bagatelizować swoich uczuć. Jeśli mimo podjętych działań gaslighting trwa i negatywnie wpływa na twoje życie zawodowe i zdrowie, rozważ przeniesienie do innego działu lub zmianę pracy. Nie warto poświęcać zdrowia dla toksycznego środowiska.

Gaslighting a mobbing

Aby rozpoznać gaslighting, warto znać różnicę między tym zjawiskiem a mobbingiem. Gaslighting to specyficzny rodzaj manipulacji, której celem jest podważenie rzeczywistości ofiary. Manipulator stosuje techniki, które powodują, że osoba krzywdzona w ten sposób zaczyna wątpić w swoje wspomnienia, kompetencje, uczucia, a nawet zdrowie psychiczne. W pracy gaslighting może objawiać się np. przekręcaniem faktów, negowaniem wypowiedzi, podważaniem twoich umiejętności czy wywoływaniem poczucia winy. To subtelna, często niewidoczna forma przemocy, która działa poprzez dezorientację i osłabienie pewności siebie.

Mobbing to natomiast systematyczne, długotrwałe nękanie i poniżanie pracownika przez współpracowników lub przełożonych. Ma na celu izolację ofiary, obniżenie jej pozycji w zespole lub zmuszenie do odejścia z pracy. Mobbing obejmuje różne formy agresji, takie jak agresja słowna, sabotowanie pracy, ignorowanie czy upokarzanie. W odróżnieniu od gaslightingu, mobbing jest bardziej bezpośredni i jawny.

Gaslighting bywa często elementem mobbingu, gdy sprawca stosuje manipulacje mające na celu zniszczenie poczucia własnej wartości i zdolność ofiary do obrony. Niestety gaslighting jest bardziej wyrafinowaną i trudniejszą do wykrycia formą przemocy psychicznej, opartą na podważaniu percepcji i rzeczywistości ofiary. W związku z tym udowodnić gaslighting jest znacznie trudniej niż mobbing.

Jak rozpoznać gaslighting?

Gaslighting to subtelna i trudna do zauważenia forma przemocy psychicznej, jednak przy odpowiedniej wiedzy jest to jak najbardziej możliwe. Odpowiedz sobie na poniższe pytania, które pomogą zrozumieć, czy jesteś ofiarą manipulacji i nauczą cię lepiej rozpoznawać przykłady gaslightingu w przyszłości:

• Czy zdarza ci się wątpić, czy coś faktycznie miało miejsce, choć wcześniej byłeś/aś tego pewien/pewna?

• Czy zaczynasz kwestionować swoje spostrzeżenia i intuicję?

• Czy często słyszysz „Nie jesteś wystarczająco dobra/dobry?”

• Czy często przepraszasz, choć nie wiesz dokładnie, za co?

• Czy masz poczucie, że to ty jesteś winny/a problemom, mimo że nie masz na nie wpływu?

• Czy ktoś regularnie obwinia cię za sytuacje, które sam/a tworzy?

• Czy przełożony lub współpracownicy kwestionują twoje umiejętności, mimo że wykonujesz swoje zadania dobrze?

• Czy ktoś bagatelizuje twoje emocje lub mówi, że przesadzasz?

• Czy twoje uczucia są ignorowane lub wyśmiewane?

• Czy ktoś twierdzi, że czegoś nie powiedział lub nie zrobił, mimo że masz dowody?

• Czy zdarza się, że informacje, które otrzymujesz, są sprzeczne lub niepełne, a potem jesteś obwiniany/a o powstałe błędy?

• Czy coraz bardziej polegasz na osobie, która tobą manipuluje?

• Czy tracisz pewność siebie i wiarę we własne możliwości?

• Czy czujesz się emocjonalnie wyczerpany/a, zdezorientowany/a i osamotniony/a?

Podsumowanie: Gaslighting to podstępna forma przemocy emocjonalnej, polegająca na manipulowaniu ofiarą tak, aby zaczęła wątpić we własne postrzeganie rzeczywistości, pamięć i uczucia. W pracy i innych relacjach może prowadzić do poważnych konsekwencji psychicznych, takich jak utrata pewności siebie, dezorientacja czy izolacja.

Jeśli podejrzewasz, że jesteś ofiarą gaslightingu lub innej formy przemocy psychicznej i potrzebujesz pomocy, nie pozostawaj z tym sam/a. Szukaj wsparcia u zaufanych osób, takich jak przyjaciele, rodzina czy współpracownicy. Warto także skonsultować się z psychologiem lub terapeutą, którzy pomogą ci odzyskać pewność siebie i zdrową perspektywę. W miejscu pracy możesz zgłosić problem do działu HR lub skorzystać z pomocy prawnej, aby chronić swoje prawa. Pamiętaj, że masz prawo do szacunku i bezpiecznego środowiska – nie pozwól, by manipulacja i przemoc psychiczna niszczyły twoje życie.