Utwór pracowniczy — Co musisz wiedzieć o prawach autorskich osobistych i majątkowych?

Utworem pracowniczym nazywa się utwór powstający w ramach stosunku pracy (regulowanego przez UoP). W przypadku, kiedy pracownik stworzył utwór w ramach umowy zlecenie, umowy o dzieło, na kontrakcie B2B, w ramach umowy uaktywniającej, umowy o pracę tymczasową lub umowy na okres próbny, nie kwalifikuje się rezultatu twórczej pracy pracownika jako utworu pracowniczego, nawet jeśli powstał on w miejscu pracy, z wykorzystaniem narzędzi i urządzeń firmowych oraz w godzinach pracy, chyba że w umowie widnieje zapis o konieczności świadczenia pracy twórczej na rzecz pracodawcy. Dowiedz się, jakie obowiązki ze stosunku pracy dotyczą utworu pracowniczego oraz jakie prawa przysługują jego autorowi i pracodawcy.

Niniejszy artykuł porusza następujące zagadnienia:

• Czym jest utwór pracownicy i jakie warunki musi spełniać;

• Czym są autorskie prawa osobiste;

• Czym są autorskie prawa majątkowe;

• Zawarcie umowy z twórcą utworu pracowniczego;

• Na czym polega utwór pracowniczy powstały w wyniku wykonywania obowiązków służbowych;

• Komu przysługują autorskie prawa do utworu pracowniczego — pracownikowi czy pracodawcy;

• Na jakich zasadach pracodawca może korzystać z utworu pracowniczego;

• Jakie są pola eksploatacji utworu pracowniczego po jego przyjęciu;

• Jaka jest zależność pomiędzy rozwiązaniem stosunku pracy a majątkowymi prawami autorskimi;

• Czy pracownikowi przysługuje dodatkowe wynagrodzenie za stworzenie utworu pracowniczego;

• Jakie są różnice pomiędzy utworem pracowniczym a utworem stworzonym na podstawie umowy cywilnoprawnej;

• Jak zabezpieczyć prawa autorskie do utworu pracowniczego;

• Czy jest zależność pomiędzy zabezpieczeniem praw autorskich a utworem naukowym pracownika;

• Czy utwór pracowniczy może zostać zamieszczony w portfolio pracownika.

Czym jest utwór pracowniczy i jakie warunki musi spełniać?

Utwór pracowniczy jest wynikiem twórczej pracy pracownika powstały w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. W przeciwieństwie do utworu autorskiego, który jest niematerialnym dobrem będącym rezultatem twórczej pracy człowieka i podlegającemu w pełni pod prawa autorskie osobiste i majątkowe, w przypadku utworu pracowniczego dochodzi do kolizji pomiędzy zasadami prawa pracy i prawa autorskiego. Zgodnie z art. 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych jako utwór należy rozumieć każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od jego wartości, przeznaczenia oraz sposobu wyrażenia. Jednakże sam utwór pracowniczy został uregulowany zgodnie z art. 12 wspomnianej ustawy z dnia 4 lutego 1994 r., co ma regulować wspomnianą kolizję pomiędzy prawem pracy i prawem autorskim.

Główną różnicą pomiędzy utworem autorskim a pracowniczym jest fakt, że pierwszy z nich powstał niezależnie jako przejaw działalności twórczej, któremu pełne prawa przysługują autorowi, zaś drugi pomimo tego, że powstał na takiej samej zasadzie, został wytworzony w godzinach pracy przez osobę pozostającą w stosunku pracy (umowy o pracę), a do jego stworzenia pracownik mógł użyć narzędzi i urządzeń należących do pracodawcy. Dochodzi więc do kolizji pomiędzy prawem pracy, zwłaszcza prawem do zawłaszczania przez pracodawcę rezultatów świadczeń pracowników, które zostały stworzone w ramach stosunku pracy a prawami autorskimi, wśród których wyróżnia się dwa rodzaje: autorskie prawa majątkowe oraz autorskie prawa osobiste.

Autorskie prawa osobiste

Zgodnie z art. 16 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, autorskie prawa osobiste (zwane również prawami moralnymi do utworu) dotyczą bezpośrednio osoby, która stworzyła dany utwór. W ramach praw osobistych przysługuje jej:

• prawo do autorstwa utworu;

• prawo do oznaczenia utworu swoim imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem bądź do udostępnienia go anonimowo;

• prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;

• prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;

• prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Należy również podkreślić, że prawa osobiste do utworu nie są określone w formie zamkniętej przez ustawodawcę, co oznacza, że każdy utwór wymaga analizy pod kątem danego utworu i jego autora, a zakres praw przysługujących autorowi może być szerszy. Warto podkreślić, że autorskie prawa osobiste są niezbywalne i niedziedziczne, a także bezterminowe, co oznacza, że są one nierozerwalnie połączone z twórcą utworu i nie mogą zostać poddane odsprzedaży, przekazania pro publico bono czy innej formy ich przeniesienia praw na osobę niebędącą autorem. Ponadto każdy, kto chciałby skorzystać z utworu, musi otrzymać zgodę autora lub jego następcy prawnego.

Autorskie prawa majątkowe

Autorskie prawa majątkowe odnoszą się do kwestii finansowej związanej z utworem stworzonym przez autora i mają charakter majątkowy ukształtowany na wzór prawa własności. W przypadku, w którym twórca zrzeka się autorskiego prawa majątkowego do utworu, pozostaje mu jedynie prawo do korzystania z dzieła lub rozporządzania nim — nie może cofnąć korzyści materialnej, jaka od chwili zrzeczenia prawa majątkowego przysługuje jego właścicielowi. Poza autorem utworu zgodę na rozporządzanie nim zyskuje również właściciel majątkowych praw autorskich, jednakże warto wspomnieć, że już rozpowszechniony utwór można cytować zgodnie z prawem cytatu. Warto podkreślić, że o ile osobiste prawa autorskie są bezterminowe, o tyle prawa majątkowe są ograniczone czasowo.

Jednakże art. 16 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyraźnie zakazuje zbycia lub zrzeczenia się praw osobistych przez twórcę. Po przeniesieniu autorskich praw majątkowych przez autora na inną osobę może się zdarzyć, że nienaruszalność praw osobistych do utworu staje się kłopotliwe dla właściciela autorskich praw majątkowych. Jednym z takich przykładów jest sytuacja, kiedy powstaje utwór stworzony przez pracownika, do którego majątkowe prawa przysługują pracodawcy.

Zawarcie umowy z twórcą utworu pracowniczego

Często dochodzi do sytuacji, kiedy pracodawca nie chce, aby taki utwór był opatrzony imieniem i nazwiskiem pracownika i chciałby go rozpowszechniać pod nazwą firmy — niezbywalność praw osobistych staje się problematyczna. Dobrym i zgodnym z prawem rozwiązaniem jest zawarcie umowy pomiędzy twórcą (pracownikiem) a właścicielem praw majątkowych (pracodawcą), na mocy której autor utworu zobowiązuje się do niewykonania przysługujących mu praw osobistych wobec właściciela praw majątkowych — w całości lub w zakresie poszczególnych uprawnień wyszczególnionych w art. 16 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Umowa może zostać zawarta w ramach UoP lub jako całkowicie oddzielna umowa w przypadku zgodnego zamiaru stron, w ramach której pracodawca nabywa prawa majątkowe do utworu stworzonego przez pracownika.

Warto podkreślić, że taka zgoda ze strony twórcy może być odpłatna i jest związana jedynie z niewykonaniem, a nie ze zrzeczeniem się ich lub zbyciem na rzecz właściciela majątkowego prawa autorskiego. Dlatego też niezwykle istotne jest, aby w takiej umowie twórca mógł zastrzec sobie prawo do zatwierdzania dokonania określonych zmian w utworze, a także określić, które rodzaje modyfikacji utworu są dozwolone i niedozwolone. Autor utworu może również cofnąć taką zgodę na niewykonanie praw osobistych, jednak musi być świadomy, że naraża się na poniesienie odpowiedzialności z tytułu naruszenia zobowiązań kontraktowych.

Utwór pracowniczy powstały w wyniku wykonywania obowiązków służbowych

Utworem pracowniczym nazywa się jedynie utwór, który powstał podczas wykonywania obowiązków służbowych wykonywanych w ramach UoP. Oznacza to, że wszelki inny utwór wykonywany w ramach umowy zlecenie, umowy o dzieło, umowy uaktywniającej, umowy o pracę tymczasową, umowy na okres próbny bądź na kontrakcie B2B nie jest utworem pracowniczym, ale pozostaje utworem autorskim. Należy również podkreślić, że przepisy dotyczące utworu pracowniczego są względnie obowiązujące — oznacza to, że kwestie sposobu bądź nabycia autorskich praw majątkowych mogą zostać uregulowane przez strony umowy według ich woli, o ile nie będą sprzeczne z zasadami zawartymi w rozdziale 5 ustawy o prawach autorskich. W przypadku, kiedy kwestie dotyczące tego typu utworu nie zostaną uregulowane lub regulacje będą niepełne, strony będzie obowiązywał art. 12 niniejszej ustawy.

Komu przysługują prawa autorskie do utworu pracowniczego — pracownikowi czy pracodawcy?

Zgodnie z ustawą o prawie autorskim, osobiste prawa do utworu zawsze bezwzględnie przysługują twórcy — są one niezbywalne, niemożliwe do odsprzedania i dożywotnie. Jeśli pracownik przez przypadek stworzył utwór nienależący do jego zadań służbowych, w znaczeniu prawa autorskiego, autorowi przysługują do utworu prawa osobiste oraz majątkowe, zaś pracodawca nie może wymusić na pracowniku ich odstąpienia, gdyż jest to niezgodne z przepisami prawa. W tym przypadku nie będzie miał znaczenia fakt, że pracownik wykonał ten utwór w godzinach pracy, czy w procesie twórczym brały również inne osoby zatrudnione przez pracodawcę, czy do jego powstania zostały wykorzystane urządzenia bądź materiały należące do pracodawcy, czy też pracodawca sfinansował powstanie utworu, jeśli nie wynikało to z celu umowy zawartej z pracownikiem — utwór nie jest własnością przedmiotu.

Jeżeli jednak zakres obowiązków pracownika i zadań obejmuje świadczenie pracy twórczej na rzecz pracodawcy, to pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron dotyczącego rozpowszechnienia utworu pracowniczego, który staje się własnością przedmiotu z chwilą przyjęcia utworu przez pracodawcę.

Na jakich zasadach pracodawca może korzystać z utworu pracowniczego?

Warto zaznaczyć, że pomimo faktu, że utwór pracowniczy powstaje przez przypadek, pracownik ma obowiązek zawiadomić pracodawcę o jego powstaniu i mu go dostarczyć na nośniku fizycznym (przedmiocie, na którym utwór utrwalono). Dostarczenie utworu może skutkować przyjęciem przez pracodawcę, jeśli ten zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa zrobi to na jeden z dwóch sposobów:

1. Przyjęcie następuje z chwilą złożenia przez pracodawcę oświadczenia akceptującego utwór, które może przybrać formę nawet krótkiego oświadczenia o treści "Przyjmuję" wraz z zamieszczeniem na piśmie odpowiedniego terminu i miejsca przyjęcia utworu, podpisu pracodawcy oraz pieczątki firmowej.

2. Przyjęcie utworu następuje automatycznie po terminie sześciu miesięcy od dostarczenia utworu pracodawcy przez jego twórcę, o ile pracodawca nie zawiadomił twórcy o propozycji zmian, uzupełnień utworu bądź nie zgłosi innych zastrzeżeń. Warto wspomnieć, że pracownik może wyznaczyć pracodawcy krótszy lub dłuższy termin na przyjęcie jego utworu pracowniczego.

Należy wspomnieć, że jeżeli pracodawca nie powiadomi pracownika w terminie sześciu miesięcy od daty dostarczenia utworu o uzależnieniu przyjęcia od zastosowania się do zastrzeżeń, naniesienia poprawek lub uzupełnienia utworu w granicach wynikających z celu umowy, utwór uznaje się za przyjęty. W tym przypadku daty przyjęcia utworu nie można cofnąć, jeśli strony nie ustaliły inaczej przed upływem okresu sześciu miesięcy, wynikającym z przepisów zawartych w ustawie.

W konsekwencji przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe przysługują pracodawcy w granicach będących wynikiem celu UoP oraz zgodnego zamiaru obu stron. Pracodawca zobowiązuje się tym samym wobec pracownika do rozpowszechniania utworu przeznaczonego do przyjęcia (oznacza to zatem wydanie utworu lub jego upublicznienie w innej formie). Następuje również nabycie praw do nośnika, na którym utwór utrwalono.

Z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę utworu stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Od daty przyjęcia utworu autorskie prawa do korzyści finansowych zostają nabyte przez pracodawcę. Należy zaznaczyć, że od chwili przyjęcia od pracownika utworu, pracodawca ma dwa lata na jego rozpowszechnienie. Po bezskutecznym upływie prawa uzyskane w wyniku przyjęcia do rozpowszechniania utworu przez okres dwóch lat zostają trwale utracone (wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór został utrwalony — musi on zostać zwrócony twórcy).

Pola eksploatacji utworu pracowniczego po jego przyjęciu

W zgodzie z przepisami ustawy o prawach autorskich, przeniesienie autorskich praw majątkowych z pracownika na pracodawcę w przypadku utworu pracowniczego może obejmować jedynie pola eksploatacji utworu, jakie zostały wyszczególnione w umowie podpisanej przez twórcę. Co ważne, zgodnie z art. 41 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, umowa może dotyczyć jedynie pól eksploatacji utworu, jakie zostały wyszczególnione w chwili jej zawarcia. Z kolei w art. 49 § 1 niniejszej ustawy, jeżeli pola eksploatacji nie zostały określone, to utwór powinien być wykorzystywany w sposób zgodny z jego charakterem i przeznaczeniem, a także zgodnie z przyjętymi zwyczajami wykorzystania takich utworów. Próbując ocenić, w jaki sposób utwór pracowniczy może być wykorzystany w przypadku, gdy pracodawca nie określi pól eksploatacji, należy wziąć pod uwagę następujące okoliczności:

Statutowy zakres działalności pracodawcy — Utwór pracowniczy powinien zostać wykorzystany jedynie w ramach takich pól eksploatacji, jakie są związane z charakterem działalności prowadzonej przez pracodawcę. Jeżeli wykraczają poza nią, można mówić o naruszeniu i wykorzystaniu utworu w sposób niezgodny z jego charakterem.

Przeznaczenie utworu — Prawa majątkowe przysługujące pracodawcy z przyjęcia utworu pracowniczego mogą obejmować jedynie takie pola eksploatacji, na których utwór ma być docelowo wykorzystywany w zgodzie z projektem wykonanym przez jego twórcę. Może dotyczyć to na przykład projektu logo wykonanego przez brand designera lub programów komputerowych wykonanych przez programistów.

Sposoby komercjalizacji utworów stworzonych przez pracownika znane w zakładzie pracy — Utwory pracownicze innych twórców zatrudnionych w tym samym zakładzie pracy mogą być dobrym wyznacznikiem sposobu wykorzystywania tego typu utworów przez pracodawcę. W przypadku naruszenia i komercjalizacji utworu w sposób niezgodny z przepisami o ochronie prawa autorskiego oraz wykraczającego poza pola eksploatacji określone w umowie, pracownikowi przysługuje prawo do skierowania sprawy do sądu pracy.

Warto podkreślić, że w przypadku, gdy pracodawca chce wykorzystać utwór na nowym polu eksploatacji, które nie zostało zawarte w umowie lub w celu, który nie wynika z zamiaru stron umowy, musi uzyskać od twórcy (pracownika) zgodę na wykorzystanie utworu na nowym polu eksploatacji, a także zapłacić mu stosowne do tego wynagrodzenie.

Rozwiązanie stosunku pracy a majątkowe prawa autorskie

Należy także zaznaczyć, że rozwiązanie UoP niczego nie zmienia w kontekście posiadanych przez pracodawcę praw do czerpania korzyści majątkowych z utworu pracowniczego. Oznacza to także, że w przypadku rozwiązania umowy, pracownik jako twórca nie nabywa ponownie majątkowych praw do utworu po rozwiązaniu współpracy.

Czy pracownikowi przysługuje dodatkowe wynagrodzenie za stworzenie utworu pracowniczego?

Zgodnie z przepisami prawa autorskiego, twórcy utworu pracowniczego nie przysługuje dodatkowe wynagrodzenie wynikające ze stworzenia utworu pracowniczego. Warto jednak wspomnieć, że kwestia ta może zostać uregulowana w UoP przy zgodzie obydwu stron. Tylko w wyniku zgody pracodawcy wynikającej z jego dobrej woli taki zapis w umowie może zostać zamieszczony. Tak więc pracownik, który posiada taki zapis w umowie, może otrzymać dodatkowe wynagrodzenie za stworzenie utworu pracowniczego.

Pracownikowi bezsprzecznie przysługuje dodatkowe wynagrodzenie jedynie w sytuacji, w której pracodawca chce wykorzystać utwór pracowniczy na nowym polu eksploatacji, jakie nie zostało wyszczególnione w treści zawartej z pracownikiem umowy ani nie wynika z zamiaru jej stron. Po uzyskaniu zgody pracownika na wykorzystanie utworu pracowniczego na nowym polu pracodawca zobowiązany jest do przyznania pracownikowi stosownego wynagrodzenia.

Utwór pracowniczy a utwór stworzony na podstawie umowy cywilnoprawnej — Różnice

Główną różnicą pomiędzy utworem pracowniczym a utworem stworzonym na podstawie umowy cywilnoprawnej jest to, że pracownik zatrudniony na umowę zlecenie, umowę o dzieło lub inny typ umowy cywilnoprawnej nie jest zobowiązany do zawiadomienia pracodawcy o powstaniu utworu w godzinach pracy, nawet w przypadku, jeśli został on stworzony przy pomocy urządzeń lub materiałów należących do pracodawcy, na terenie jego zakładu oraz we współpracy z innymi pracownikami zatrudnionymi przez pracodawcę. Oznacza to, że pracodawca nie ma prawa do nabycia praw majątkowych do takiego utworu, w przeciwieństwie do utworu pracowniczego.

Jak zabezpieczyć prawa autorskie do utworu pracowniczego?

Chociaż osobiste prawa twórcy utworu są bezterminowe, niezbywalne i niedziedziczne, może okazać się, że pracodawca zamieści w treści UoP informację, że pracownik zobowiązuje się do niewykonywania autorskich praw osobistych, co pozbawia twórcę utworu pracowniczego do przyznawania się do jego autorstwa. Zapis ten często jest wpleciony w treść umowy w taki sposób, że pracownik podpisuje ją nieświadomie lub nie zdając sobie sprawę, co tak naprawdę oznacza taki zapis, w rezultacie czego pracodawca może wyciągnąć konsekwencje z niedotrzymania warunków umowy nawet na drodze sądowej. Dlatego też warto uregulować tak ważną dla twórcy kwestię jeszcze przed podpisaniem umowy. Najlepiej wyznaczyć pracodawcy granicę już na etapie negocjacji warunków umowy i powołać się na Ustawę o prawach autorskich i prawach pokrewnych (zwłaszcza zapisu dotyczącego autorskich praw osobistych). Należy mieć również na uwadze, że niekiedy zdarza się, że w przypadku przedłużenia umowy na czas określony lub w przypadku aneksu może pojawić się taki zapis, dlatego też warto dokładnie zapoznać się z treścią umowy i sprawdzić, co zamieszczone poprawki oznaczają dla pracownika jako twórcy.

Zabezpieczenie praw autorskich a utwór naukowy pracownika

Dotyczy to również materiału naukowego zawartego w czasopiśmie punktowanym jako współautorstwo, jeżeli twórcą utworu pracowniczego jest jedynie osoba wyszczególniona jako kolejna po pierwszej, zaś nie została spisana umowa, która zabraniałaby wspominania o wyłącznym autorstwie utworu pracowniczego, którego zasługa została przypisana na przykład kierownikowi zakładu lub innemu wysoko postawionemu pracownikowi naukowemu przy faktycznym braku jego udziału we współtworzeniu utworu. W przypadku, kiedy utwór o charakterze naukowym zostanie wpisany do dorobku naukowego przełożonego bez jego faktycznego udziału, zaś w umowie nie widnieje zapis o tym, że pracownik zobowiązuje się do niewykonywania autorskich praw osobistych, może on dociekać swoich praw na drodze sądowej, powołując się na czerpanie korzyści innych, niż majątkowe przez przełożonego, który wlicza utwór w swój dorobek naukowy. Warto podkreślić, że niestety jest to coraz częstsza praktyka, zwłaszcza w przypadku doktorantów, stażystów i pracowników zatrudnionych na umowy cywilnoprawne w instytucjach naukowych.

Czy utwór pracowniczy może zostać zamieszczony w portfolio pracownika?

Przez wzgląd na to, że autorskie prawa osobiste są nierozerwalne z twórcą utworu i przysługują mu dożywotnio bez możliwości odsprzedaży, odstąpienia bądź zbycia ich w jakikolwiek sposób, może on zażądać od pracodawcy w dowolnym momencie opatrzenia utworu pracowniczego swoim imieniem oraz nazwiskiem (nawet zamiast nazwy firmy), zachowania integralności utworu, a także domagania się, aby utwór został wykorzystany rzetelnie i zgodnie z przepisami prawa.

Ponadto pracownik nie jest w żaden sposób zobowiązany do utajnienia autorstwa swojego dzieła, a co za tym idzie — może w dowolnym momencie przyznać się do tego, że jest jego twórcą czy nawet się chwalić niezależnie od tego, czy jest to na rękę pracodawcy, czy też nie.

Oznacza to również, że może on zamieścić utwór pracowniczy w swoim portfolio. W przypadku, kiedy pracodawca nabył prawa do rozpowszechniania utworu, nie może on odmówić przyznania, kto jest prawdziwym autorem utworu pracowniczego nawet w przypadku ustania stosunku pracy. Dlatego też pracownik zamieszczający utwór pracowniczy w swoim portfolio i podpisujący go jako swojego autorstwa, ma prawo do składania takiej aplikacji wraz z CV oraz listem motywacyjnym do innych firm w celu poszukiwania zatrudnienia i przedstawienia swoich dotychczasowych osiągnięć i realizacji.

Należy jednak podkreślić, że nie pracownikowi nie przysługuje prawo do komercyjnego wykorzystania takiego utworu, gdyż majątkowe korzyści nawet po ustaniu stosunku pracy przysługują pracodawcy.

Dotyczy to zarówno programu komputerowego stworzonego przez programistę, jak i utworu naukowego pracownika instytucji naukowej, a także wielu innych rodzajów utworów, o ile zostały one utrwalone na odpowiednim nośniku. Najczęściej utwory pracownicze zostają zamieszczone w portfolio grafika, ale również projektantów czy architektów. Należy jednak wspomnieć, że taki utwór nie może zostać zamieszczony w portfolio ghostwriterów, gdyż zawód ten nie jest legalny w Polsce ze względu na to, że podlega odstąpieniu nie tylko majątkowych praw, ale również osobistych do powstałego utworu.