Umowa o pracę – najważniejsze informacje dla pracowników i pracodawców

Umowa o pracę to coś więcej niż tylko dokument – to fundament każdej relacji zawodowej, który reguluje prawa i obowiązki zarówno pracownika, jak i pracodawcy. W świecie nieustannie zmieniających się przepisów prawa pracy znajomość kluczowych zasad związanych z umową o pracę staje się niezbędna – zarówno dla pracowników, jak i pracodawców. Jakie zapisy powinny się w niej znaleźć? Czym różni się umowa na czas określony od umowy na zastępstwo i jakie mamy prawa w przypadku wypowiedzenia? Przeczytaj nasz artykuł, aby poznać odpowiedzi na te pytania.

Czym jest umowa o pracę

Umowa o pracę jest kluczowym dokumentem regulującym stosunek pracy pomiędzy pracodawcą a pracownikiem. Jest to dwustronna umowa, na mocy której pracownik zobowiązuje się do wykonywania określonego rodzaju pracy na rzecz pracodawcy, pod jego kierownictwem, w wyznaczonym czasie i miejscu. W zamian pracodawca zobowiązuje się do wypłaty wynagrodzenia za wykonaną pracę.

Podstawą prawną umowy o pracę w Polsce jest Kodeks pracy, uchwalony 26 czerwca 1974 roku. Jest to kluczowy akt prawny regulujący zasady zatrudnienia oraz prawa i obowiązki pracowników i pracodawców. Kodeks pracy jest aktualizowany i dostosowywany do zmieniających się warunków rynkowych oraz potrzeb społecznych. Ostatnia nowelizacja Kodeksu miała miejsce w 2023 roku.

💡Przeczytaj także: Etat – Co oznacza praca na etacie i jakie prawa Ci przysługują?

Różnica między umową o pracę a innymi formami zatrudnienia

Umowa o pracę różni się od innych form zatrudnienia, takich jak umowy zlecenia czy umowy o dzieło, na wielu płaszczyznach. Przede wszystkim, umowa o pracę jest regulowana przez Kodeks pracy, co oznacza, że określa ona szczegółowe prawa i obowiązki zarówno pracownika, jak i pracodawcy. Pracownik wykonuje pracę pod kierownictwem pracodawcy, co wiąże się z osobistym świadczeniem pracy w ustalonym miejscu i czasie. W zamian za to ma prawo do stałego wynagrodzenia oraz różnych świadczeń socjalnych, takich jak urlop czy wynagrodzenie za nadgodziny.

Umowa zlecenia jest umową cywilnoprawną, która podlega Kodeksowi cywilnemu. Zleceniobiorca zobowiązuje się do wykonania określonej usługi, ale nie musi jej realizować osobiście. Czas pracy w przypadku umowy zlecenia jest elastyczny, a wynagrodzenie może być uzależnione od liczby przepracowanych godzin lub efektu pracy. Osoby zatrudnione na umowę zlecenia mają ograniczone prawa socjalne w porównaniu do pracowników na umowie o pracę.

Umowa o dzieło również należy do kategorii umów cywilnoprawnych i koncentruje się na dostarczeniu konkretnego rezultatu, takiego jak projekt czy produkt. Wykonawca może podzlecić zadanie innym osobom, co daje mu większą swobodę w organizacji pracy. Wynagrodzenie w przypadku umowy o dzieło jest wypłacane po osiągnięciu umówionego rezultatu, a nie za czas pracy, co oznacza większe ryzyko dla wykonawcy.

Rodzaje umów o pracę

W polskim prawie wyróżnia się kilka rodzajów umowy o pracę, które różnią się między sobą pod względem czasu trwania, celu oraz warunków zatrudnienia.

Umowa na okres próbny

Umowa ta jest zawierana na krótki czas i jest zawierana w celu sprawdzenia kwalifikacji pracownika oraz jego dopasowania do organizacji. Po zakończeniu okresu próbnego pracodawca decyduje, czy chce zatrudnić pracownika na dłużej (na czas określony lub nieokreślony).

Nowelizacja Kodeksu pracy z 26 kwietnia 2023 roku wprowadziła szczegółowe zasady dotyczące długości umowy na okres próbny. Umowa może być zawarta na:

• 1 miesiąc – jeśli po okresie próbnym planowana jest umowa o pracę na czas określony krótszy niż sześć miesięcy.

• 2 miesiące – w przypadku zamiaru zawarcia umowy o pracę na czas określony wynoszący od sześciu do dwunastu miesięcy.

• 3 miesiące – gdy planowana jest umowa na czas określony dłuższy niż dwanaście miesięcy lub umowa na czas nieokreślony.

Umowa na czas określony

Umowa na czas określony to umowa terminowa, która określa czas trwania zatrudnienia na z góry ustalony okres. Strony zawierają ją zazwyczaj w celu realizacji konkretnego zadania, zastępstwa pracownika, lub w przypadku prac sezonowych i dorywczych. Termin zakończenia umowy musi być wyraźnie określony, co może być realizowane poprzez wskazanie daty, okresu współpracy lub zdarzenia, które zakończy umowę.

Kodeks pracy wprowadza ograniczenia dotyczące maksymalnego czasu trwania oraz liczby umów na czas określony. Łączny okres zatrudnienia jednego pracownika na podstawie takich umów nie może przekraczać 33 miesięcy. Nie można także zawrzeć więcej niż trzech umów na czas określony z tym samym pracownikiem. Wyjątkiem są sytuacje związane z zastępstwem lub pracami o charakterze dorywczym i sezonowym. W przypadku przekroczenia tych limitów umowa automatycznie przekształca się w umowę na czas nieokreślony.

Umowa na czas nieokreślony

Umowa o pracę na czas nieokreślony jest umową bezterminową, co oznacza, że nie zawiera daty jej wygaśnięcia. Zawierana jest wtedy, gdy strony umowy wyraźnie to ustalają lub w sytuacji, gdy brak jest innych ustaleń, a okoliczności wskazują na zamiar długoterminowej współpracy. Tego rodzaju umowa zapewnia pracownikowi największą ochronę trwałości stosunku pracy, co czyni ją jedną z najbardziej pożądanych form zatrudnienia.

Wypowiedzenie takiej umowy o pracę musi być uzasadnione przez pracodawcę i skonsultowane z organizacjami związkowymi, jeśli takie działają w firmie.

Zgodnie z Kodeksem pracy, jeśli pracownik był zatrudniony na podstawie umowy terminowej przez okres przekraczający 33 miesiące lub zawarł czwartą umowę na czas określony, jego umowa automatycznie przekształca się w umowę na czas nieokreślony.

Umowa na zastępstwo

Umowa na zastępstwo to forma zatrudnienia, która ma na celu tymczasowe zastąpienie pracownika nieobecnego z powodu różnych przyczyn, takich jak choroba czy urlop macierzyński. Umowa trwa do momentu powrotu zastępowanego pracownika do pracy lub do określonej daty, jeśli taka została wskazana. Automatycznie wygasa w momencie zakończenia nieobecności pracownika.

Umowa na zastępstwo jest praktycznym narzędziem dla pracodawców, pozwalającym na utrzymanie ciągłości pracy w przypadku nieobecności kluczowych pracowników. Umowa na zastępstwo nie podlega limitom dotyczącym czasu trwania ani liczby umów, co odróżnia ją od standardowych umów na czas określony.

Prawa i obowiązki pracodawcy

W polskim prawie pracy, szczególnie w Kodeksie pracy, określone są zarówno prawa, jak i obowiązki pracodawców. Te regulacje mają na celu zapewnienie sprawiedliwego i bezpiecznego środowiska pracy dla pracowników.

Pracodawcy mają prawo do:

• Kierowania procesem pracy: Pracodawca ma prawo organizować pracę, rozliczać pracowników z efektów ich pracy oraz egzekwować przestrzeganie regulaminu pracy i zasad BHP.

• Oczekiwania sumiennego wykonywania pracy: Pracownicy są zobowiązani do starannego wykonywania swoich obowiązków oraz stosowania się do poleceń przełożonych, o ile nie są one sprzeczne z przepisami prawa.

• Zarządzania czasem pracy: Pracodawca może ustalać godziny pracy oraz organizować przerwy, a także wprowadzać monitoring w celu zapewnienia bezpieczeństwa.

• Zatrudniania i zwalniania pracowników: Pracodawca ma prawo do podejmowania decyzji dotyczących zatrudnienia, w tym do zwolnienia pracowników zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa.

Pracodawcy mają również szereg obowiązków wobec swoich pracowników, które obejmują:

• Informowanie o warunkach zatrudnienia: Pracodawca jest zobowiązany do poinformowania pracowników o ich obowiązkach oraz warunkach zatrudnienia w ciągu 7 dni od rozpoczęcia pracy.

• Zapewnienie bezpiecznych warunków pracy: Obowiązek ten obejmuje organizację pracy w sposób minimalizujący ryzyko wypadków oraz zapewnienie odpowiednich szkoleń BHP.

• Terminowe wypłacanie wynagrodzenia: Pracodawca musi regularnie wypłacać wynagrodzenie zgodnie z ustalonymi terminami.

• Przeciwdziałanie dyskryminacji: Pracodawca ma obowiązek przeciwdziałać wszelkim formom dyskryminacji w miejscu pracy, co obejmuje równe traktowanie wszystkich pracowników niezależnie od płci, wieku czy innych cech.

• Umożliwienie podnoszenia kwalifikacji: Pracodawca powinien wspierać rozwój zawodowy swoich pracowników poprzez organizację szkoleń i kursów.

• Respektowanie praw pracowniczych: Obejmuje to m.in. udzielanie urlopów, przestrzeganie czasu pracy oraz odpowiednie reagowanie na wnioski dotyczące zmian warunków zatrudnienia.

Prawa i obowiązki pracownika

W polskim prawie pracy zostały uregulowane także prawa i obowiązki pracownika zatrudnionego na podstawie umowy o pracę.

Najważniejsze obowiązki pracownika to:

• Sumienne wykonywanie pracy: Pracownik jest zobowiązany do starannego i sumiennego wykonywania powierzonych mu zadań oraz stosowania się do poleceń przełożonych, o ile nie są one sprzeczne z przepisami prawa.

• Przestrzeganie regulaminu pracy: Każdy pracownik powinien przestrzegać regulaminu zakładu pracy oraz ustalonego porządku.

• Dbanie o mienie zakładu: Pracownik powinien chronić mienie zakładu pracy oraz nie ujawniać informacji, które mogłyby narazić pracodawcę na szkodę.

• Zgłaszanie nieobecności: Pracownik ma obowiązek zgłaszać swoje nieobecności w pracy oraz usprawiedliwiać je zgodnie z ustalonymi zasadami.

• Przestrzeganie zasad BHP: Pracownik jest zobowiązany do przestrzegania przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz uczestnictwa w szkoleniach BHP.

Pracownik ma także szereg praw, które mają na celu ochronę jego interesów oraz zapewnienie odpowiednich warunków pracy:

• Prawo do godziwego wynagrodzenia: Pracownik ma prawo do wynagrodzenia nie niższego niż minimalna stawka ustalona przez państwo.

• Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy: Pracodawca jest zobowiązany do zapewnienia odpowiednich warunków pracy, a pracownik ma prawo powstrzymać się od pracy, jeśli warunki te są niewłaściwe lub stwarzają zagrożenie dla zdrowia.

• Prawo do urlopu: Pracownicy mają prawo do corocznego urlopu wypoczynkowego, którego wymiar zależy od stażu pracy (20 dni dla osób zatrudnionych krócej niż 10 lat oraz 26 dni dla dłużej zatrudnionych).

• Prawo do równego traktowania: Pracownicy mają prawo do równego traktowania w miejscu pracy, co obejmuje zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, wiek, rasę, orientację seksualną itp.

• Prawo do zrzeszania się: Pracownicy mogą tworzyć i przystępować do organizacji pracowniczych, w tym związków zawodowych.

• Prawo do informacji: Pracownik ma prawo być informowany o warunkach zatrudnienia oraz o wszelkich zmianach dotyczących jego pracy.

Odwiedź nasz portal z ofertami pracy i znajdź stanowisko idealne dla Ciebie!

Kluczowe elementy umowy o pracę

Umowa o pracę w Polsce jest regulowana przez Kodeks pracy, który określa jej kluczowe elementy. Zgodnie z artykułem 29 Kodeksu pracy, umowa o pracę określa strony umowy, adres siedziby pracodawcy, rodzaj umowy, datę jej zawarcia oraz warunki pracy i płacy, w tym:

• rodzaj pracy,

• miejsce lub miejsca wykonywania pracy,

• wynagrodzenie za pracę odpowiadające rodzajowi pracy, ze wskazaniem składników wynagrodzenia,

• wymiar czasu pracy,

• dzień rozpoczęcia pracy.

W przypadku umowy o pracę na okres próbny i na czas określony umowa powinna zawierać dodatkowo czas jej trwania lub dzień jej zakończenia.

Zawarcie umowy o pracę

Umowa o pracę jest dwustronną czynnością prawną, w której pracownik zobowiązuje się do wykonywania określonego rodzaju pracy na rzecz pracodawcy, a pracodawca do wypłaty wynagrodzenia. Aby umowa była ważna, musi być zawarta w formie pisemnej, a jej warunki powinny być potwierdzone na piśmie najpóźniej w dniu rozpoczęcia pracy.

Pracodawca ma obowiązek poinformować pracownika na piśmie o dodatkowych warunkach zatrudnienia (takich jak normy czasu pracy, zasady przechodzenia ze zmiany na zmianę w przypadku pracy zmianowej, okres wypowiedzenia), najpóźniej w ciągu 7 dni od dnia rozpoczęcia pracy.

Umowa może być także zmieniana za zgodą obu stron, co powinno być również potwierdzone na piśmie.

Rozwiązanie umowy o pracę

Umowa o pracę może być rozwiązana na kilka sposobów, zgodnie z przepisami Kodeksu pracy.

Za porozumieniem stron: Umowa może zostać rozwiązana za zgodą obu stron. W takim przypadku nie ma konieczności podawania przyczyny, a warunki rozwiązania ustalane są indywidualnie. Porozumienie musi być sporządzone na piśmie i podpisane przez obie strony.

Wypowiedzenie umowy z zachowaniem okresu wypowiedzenia: Jedna ze stron (pracownik lub pracodawca) składa wypowiedzenie, które powinno być również na piśmie. Okres wypowiedzenia zależy od długości zatrudnienia:

• 3 dni robocze dla umowy próbnej do 2 tygodni,

• 1 tydzień dla umowy próbnej powyżej 2 tygodni,

• 2 tygodnie dla umowy próbnej trwającej 3 miesiące,

• 2 tygodnie dla zatrudnienia krótszego niż 6 miesięcy,

• 1 miesiąc dla zatrudnienia trwającego co najmniej 6 miesięcy,

• 3 miesiące dla zatrudnienia powyżej 3 lat.

Wypowiedzenie umowy bez zachowania okresu wypowiedzenia: Możliwe jest rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia w przypadku ciężkiego naruszenia obowiązków przez pracownika lub w innych określonych sytuacjach (np. popełnienie przestępstwa). Takie rozwiązanie również wymaga formy pisemnej.

Wygaśnięcie umowy: Umowa wygasa automatycznie w określonych sytuacjach, takich jak śmierć pracownika, upływ czasu, na który została zawarta umowa, lub długotrwała nieobecność pracownika.

W przypadku porozumienia, dokumenty muszą zawierać dane obu stron, datę oraz oświadczenie o rozwiązaniu umowy. W przypadku wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę, konieczne jest również poinformowanie pracownika o możliwości odwołania się do sądu pracy oraz podanie przyczyny wypowiedzenia (dotyczy to umów na czas nieokreślony).

Pracownik, który kończy współpracę z pracodawcą, powinien pamiętać o uzyskaniu świadectwa pracy, które jest najważniejszym dokumentem potwierdzającym jego zatrudnienie.