Czym jest piramida finansowa i jak nie dać się oszukać

Jednym z rodzajów oszustwa finansowego są piramidy. Są to schematy, które szkodzą nie tylko inwestorowi, ale również osobom wciągniętym przez niego do programu. Zazwyczaj bazują na wizji, że wciągając kolejne osoby, pomnaża się swoje zyski i można czerpać benefity dzięki pomnażaniu coraz większej ilości środków przez całą grupę. Takim osobom mydli się oczy, że założyciel pomnaża na giełdzie kapitał i oddaje z zyskiem w określonym czasie. W rzeczywistości dołączenie do takiego programu wiąże się jedynie ze stratami, gdyż mają one na celu wyłudzenie pieniędzy. Dowiedz się, czym jest piramida finansowa, w jaki sposób działa, po czym ją rozpoznać i gdzie zgłosić, jakie są przepisy prawne, a także jakie były największe takie struktury finansowe w historii oraz jak odróżnić piramidę od schematu Ponziego czy marketingu wielopoziomowego.

Czym jest i jak działa piramida finansowa?

Struktury finansowe opierające się na schemacie działania, w którym zysk każdego uczestnika jest uzależniony od liczby kolejnych włączonych do inwestycji, bez sprzedaży konkretnych produktów czy usług, nazywa się piramidami finansowymi (błędnie nazywanymi zamiennie schematem Ponziego). Są one zależne od struktury, w której założyciel znajduje się na samym szczycie piramidy, wprowadzając pierwszy poziom inwestorów, którzy po powierzeniu mu swoich pieniędzy, dążą do wprowadzenia największej liczby uczestników w celu możliwości otrzymania korzyści finansowych i uzyskania wysokich zysków. Charakterystyczne w tej strukturze jest odroczenie wypłacanych środków najczęściej o 45 dni, które później zaczynają być opóźniane do czasu, aż nie dojdzie do wpłat kolejnych inwestorów. Zazwyczaj tylko pierwszy poziom po założycielu dostaje zwrot inwestycji, co pomaga uśpić czujność i przyciągnąć kolejnych inwestorów skuszonych wysoką stopą oprocentowania i łatwym zyskiem. Z reguły otrzymują oni również obietnice inwestowania w określone aktywa, jak nieruchomości, kamienie szlachetne czy dzieła sztuki, z czego założyciele piramid się nie wywiązują i nawet przy początkowym inwestowaniu, na dalszych etapach, kiedy werbowanie nowych członków staje się coraz trudniejsze, opóźnia się zwroty inwestycji.

Jednak warto podkreślić, że jest to system odgórnie skazany na upadek, gdyż do jej dalszego funkcjonowania należy werbować nowych członków. W większości modeli istotne znaczenie odgrywa to, że każda osoba musi zrekrutować kilku nowych uczestników (najczęściej sześć), co oznacza, że prawie każda piramida upadnie do 10 poziomu, gdyż wymagałoby to zwerbowania znacznie większej liczby nowych inwestorów, niż mieszkańców Polski, zaś do 13 poziomu przekraczałaby ilość wszystkich ludzi na świecie.

Co więcej, na niedługo przed upadkiem piramidy, kiedy rekrutowanie nowych członków staje się coraz trudniejsze, zainwestowane środki nie są wypłacane, zaś termin wypłaty się wydłuża, inwestorzy zaczynają zauważać podejrzane działania i wycofać jak najwięcej wpłaconych środków, aby zminimalizować straty — niestety często jest już zbyt późno.

Warto wspomnieć, że piramida jest nieuczciwą praktyką rynkową zakazaną przez przepisy prawa, gdyż nie opiera się ani na handlu produktami, ani świadczeniu usług konsumentom, a na pozyskiwaniu środków z wpłat kolejnych inwestorów i ma ona na celu wzbogacenie się samego założyciela, niekiedy także pierwszy poziom w strukturze piramidy może liczyć na wypłatę zysku, zaś wszyscy poniżej padają ofiarą oszustwa finansowego. Według artykułu §  1 Kodeksu Karnego: "Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8."

Cechy piramidy finansowej

Jest kilka cech, które umożliwiają rozpoznanie schematu działania piramidy finansowej. Pierwszą z nich jest zależność zysków uczestników piramidy od wpłat osób, które znajdują się w jej niższych strukturach, co w rzeczywistości skutkuje koniecznością pozyskiwania nowych członków, którzy będą wykonywać kolejne inwestycje, a chcąc odnieść korzyści majątkowe, będą zmuszeni do wciągania kolejnych — najczęściej osoby namawiane do dołączenia pochodzą z kręgu znajomych lub rodziny inwestora. Kolejną z cech charakterystycznych jest to, że każda piramida jest skazana na porażkę, zaś straty ponoszą zazwyczaj wszyscy oprócz samego założyciela (i czasami pierwszego poziomu inwestorów). Upadek schematu poprzedza zawsze utrata zaufania do założyciela, kiedy ten nie jest w stanie wypłacać zainwestowanych środków, w efekcie czego członkowie pospiesznie próbują je wybrać, jednak podmiot nie jest w stanie w krótkim czasie ich zrealizować, gdyż pozyskiwanie nowych inwestorów jest wolniejsze, niż zapotrzebowanie na wypłaty.

Schemat Ponziego

Często pojęcie schemat Ponziego jest błędnie stosowane zamiennie z piramidą finansową. Zasadniczą różnicą jest to, że schemat Ponziego to typ oszustwa, które polega na stworzeniu pseudoinwestycyjnej instytucji, w której konsument po wpłaceniu funduszy nie otrzymuje w rzeczywistości żadnych obiecywanych zysków (ani żadnych innych). Polega na pozyskaniu jak największej liczby uczestników, którzy dokonują wpłat środków, licząc na szybkie wzbogacenie się. Jednak w schemacie Ponziego wpłacone przez nich środki (nawet te pierwsze) nie idą na żadne aktywa, lecz wypłacane są im bezpośrednio przez nowych uczestników. Warto wspomnieć również, że mechanizm ten bazuje na wykorzystaniu naiwności oraz niewiedzy osób, które wierzą w szybkie i bezwysiłkowe wzbogacenie się.

Nakłanianie do obu typów inwestycji obejmuje również art. 311 Kodeksu Karnego: "Kto, w dokumentacji związanej z obrotem papierami wartościowymi, rozpowszechnia nieprawdziwe informacje lub przemilcza informacje o stanie majątkowym oferenta, mające istotne znaczenie dla nabycia, zbycia papierów wartościowych, podwyższenia albo obniżenia wkładu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3." Traktuje o tym również punkt 14 z art. 7 Dz. U. 2017, poz. 2070 w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym: "zakładanie, prowadzenie lub propagowanie systemów promocyjnych typu piramida, w ramach których konsument wykonuje świadczenie w zamian za możliwość otrzymania korzyści materialnych, które są uzależnione przede wszystkim od wprowadzenia innych konsumentów do systemu, a nie od sprzedaży lub konsumpcji produktów".

Pojęcie schemat Ponziego został nazwany na cześć włoskiego emigranta, który po raz pierwszy wykorzystał tę metodę na masową skalę w 1919 roku w Stanach Zjednoczonych. Zastosował on mechanizm obietnicy szybkiego i bezwysiłkowego pomnożenia majątku swoim inwestorom, oferując im aż 50% zyski zrealizowane w przeciągu zaledwie 45 dni, jeśli pomogą mu w pozyskaniu nowych uczestników. W rzeczywistości doszło do oszustwa na kwotę szacowaną na około 15 milionów dolarów.

Piramida finansowa a legalne modele biznesowe — Różnice

Piramida od legalnych modeli biznesowych różni się przede wszystkim tym, że zgodnie z polskim prawem, jednoznacznie zakazuje się przedsiębiorstwom prowadzenia i promowania nieuczciwych praktyk opartych na mechanizmie, w którym to konsument wykonuje zobowiązanie, które ma przynieść mu korzyść materialną, zaś te są zależne od wprowadzenia do programu innych członków — nie zaś od produktów czy usług.

Czym różni się MLM od piramidy finansowej?

Schemat działania MLM (ang. multi-level marketing — marketing wielopoziomowy) opiera się na odsprzedaży produktów, które osoba ma odsprzedać z prowizją, co stanowi jej zysk. Jednak w praktyce zakupione produkty nie schodzą, zaś pracownik, chcąc utrzymać status osoby zatrudnionej, nabywa nowe, które z kolei zaczynają mu zalegać. Jego głównym źródłem dochodu staje się rekrutowanie nowych członków, z czego czerpie większe benefity, co staje się głównym celem działalności. To z kolei prowadzi do utworzenia się marketingu wielopoziomowego, który swoim działaniem przypomina piramidę finansową. W MLM zyskują również jedynie osoby ze szczytu, a zarobki tych znajdujących się poniżej nie przekraczają często 3 zł za godzinę, przy czym około 20% osób zatrudnionych w marketingu wielopoziomowym nigdy nie sprzedało ani jednego produktu. Zazwyczaj nowych członków werbuje się poprzez oferty pracy zdalnej, podkreślając, że nie jest wymagane żadne doświadczenie, czas wykonywania obowiązków służbowych jest elastyczny i obiecując bezwysiłkowy zarobek przy możliwości pracowania tyle, ile się chce. Wiele osób zastanawia się, czy praca przez Internet jest bezpieczna między innymi ze względu na ryzyko natknięcia się na MLM oraz inne zagrożenia, gdyż nawet w przypadku piramidy finansowej, połączenie z siecią daje oszustom więcej możliwości, jak chociażby poprzez kryptowaluty.

Sygnały ostrzegawcze pomagające w wykryciu piramidy

Chcąc rozpoznać piramidę, warto zwrócić uwagę na kilka charakterystycznych sygnałów ostrzegawczych, takich jak:

Gwarancja bardzo wysokiego procenta zwrotu zainwestowanych funduszy — W ofertach często zamieszcza się również wzmiankę, że nie ma żadnego ryzyka finansowego. Warto pamiętać, że w rzeczywistości na terenie Polski gwarancja depozytów obejmuje jedynie klientów banków oraz spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, zaś przy takim schemacie oszustwa finansowego nie ma gwarantowanego przez podmiot zysku, zaś w umowach często nazywany jest "podmiotem współpracującym".

Brak szczegółowych informacji w umowie — Podczas jej zawierania można dostrzec, że nie figurują żadne informacje o podmiocie (numer KRS, siedziba firmy, skład zarządu i rady nadzorczej, wysokości kapitału zakładowego, sprawozdania finansowe, polityka inwestycyjna, sieć połączeń z innymi podmiotami gospodarczymi, historia firmy, zezwolenie wystawione przez Komisję Nadzoru Finansowego, a nawet brakuje szczegółów oferty inwestycyjnej).

Obecność programów partnerskich i premiowych — W przypadku funduszów inwestycyjnych o legalnej działalności zazwyczaj nie pojawiają się programy partnerskie mające na celu nagradzanie za każdą włączoną do schematu finansowego osobę. Nie ma również obiecywanych bardzo atrakcyjnych premii i bonusów (zwłaszcza za polecenie samego podmiotu zamiast produktu czy usługi).

Nieprawdziwe i niespójne informacje o prowadzonej działalności na stronie internetowej — Takie podmioty często wykorzystują zdjęcia celebrytów bez ich wiedzy, pisząc nieprawdziwe opinie mające na celu polecić podmiot i wyrazić zadowolenie związane z wpłatą kolejnych pieniędzy podkreślając pomnożenie dotychczasowego majątku, co ma na celu przekonanie osób, że one tym bardziej mogą się wzbogacić, skoro znacznie zamożniejsze i znane osoby były w stanie.

Brak transparentności w procesie inwestycyjnym — Brakuje procedur, które pomogłyby w weryfikacji przelewów pieniężnych, ochrony danych osobowych czy uwierzytelniających (np. haseł) przez podmiot. Co więcej, często dochodzi do potwierdzenia danych przy pomocy portali społecznościowych, co nie jest wiarygodną metodą.

Brak zrozumiałego mechanizmu generowania wysokiej stopy zwrotu oraz wyjścia z programu — Zazwyczaj język wygląda bardzo profesjonalnie, ale treść jest zawiła i nieprzejrzysta, przez co nie da się zrozumieć, w jaki sposób generowane są zyski w ramach programu.

Piramida finansowa — o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym

Przed skorzystaniem z usług finansowych programu, należy sprawdzić informacje dotyczące organizacji na stronie Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Rzecznika Finansowego oraz Komisji Nadzoru Finansowego, czy podmiot nie widnieje na liście ostrzeżeń publicznych. Warto pamiętać, że jeśli podmiot nie widnieje na liście, a pojawia się podejrzenie, że mamy do czynienia z piramidą, należy zebrać jak najwięcej dowodów i napisać zgłoszenie do KFN. W przypadku wykrycia przestępstwa, organ może zgłosić sprawę na ścieżkę sądową, a założycielowi grozi kara pozbawienia wolności w wymiarze od 6 miesięcy do 8 lat.

Przykłady piramid finansowych w Polsce i na świecie

Największym oszustwem była piramida Madoffa, której założycielem był finansista Bernard Lawrence Madoff. Rzeczywisty czas jej istnienia jest nieznany. Był to elitarny fundusz inwestujący w papiery wartościowe skierowany do zamożniejszych przedstawicieli, w który zaangażowani byli między innymi znany przedsiębiorca budowlany, aktorzy, sentor, bejsbolista, fundacja należąca do Stevena Spielberga oraz wiele innych ważnych osobistości (łącznie około 5 tysięcy uczestników). Program Madoffa został wykryty dopiero pod koniec 2008 roku. Okazało się, że przez ostatnie 13 lat nie wypłacał on żadnych zysków swoim członkom, zaś cały fundusz przez nich wniesiony został wyszacowany na blisko 65 miliardów dolarów amerykańskich. Madoffa skazano na 150 lat więzienia.

W Rosji przez Siergieja Mawrodiego zostało założone w latach 90. przedsiębiorstwo MMM, które stworzyło największą w historii kraju piramidę polegającą na handlu wirtualną walutą MAWRA stworzoną przez założyciela, na którą uczestnicy programu przekazywali w konspiracji pieniądze.

Zeek Rewards było z kolei przedsiębiorstwem, które na swojej stronie internetowej oferowało wirtualne punkty (VIP Birds), za które można było zakupić na powiązanej stronie Zeekler na aukcjach przedmioty. Była możliwość zyskania dodatkowych punktów również za polecenie nowych członków. Jednak firma nie oferowała żadnych rzeczywistych produktów ani usług — jedynie możliwość inwestowania w punkty. Tuż przed swoim upadkiem w 2012 roku spotkała się z interwencją amerykańskiej Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (SEC) i zmuszona do zapłacenia grzywny w wysokości 4 milionów dolarów, jednak okazała się niewypłacalna. Oszacowano, że obejmowała ona w chwili zamknięcia blisko pół miliona użytkowników, którzy zainwestowali w punkty 600 milionów dolarów.

Z kolei w Polsce największą piramidą było Amber Gold funkcjonujące w latach 2009-2012, która oferowała możliwość inwestycji w metale szlachetne. Jednak firma nie prowadziła realnego funduszu, zaś straty oszacowano na 851 milionów złotych. Zyski były wypłacane z wpływów nowych klientów do momentu, kiedy w 2012 roku firma ogłosiła upadłość. Warto zaznaczyć, że Amber Gold oferował różne poziomy uczestnictwa, polegające na otrzymywaniu wpłat od klientów, których wciągnęło się do programu.

Oprócz niej, na terenie kraju działały również inne piramidy, takie jak: Bezpieczna Kasa Oszczędności, Galicyjski Trust Kapitałowo-Inwestycyjny, Warszawska Grupa Inwestycyjna, Interbrok Investment, Kancelaria Finansowo-Ubezpieczeniowa Limanowa, B. Bagsik i Wspólnicy, Finroyal Service Sp. z o.o., Pozabankowe Centrum Finansowe Sp. z o.o., Horcus Investment Group SA, SKOK Wołomin, The Reserve Bank of Poland, Orcan Software Investments SA, DasCoin, Lyoness Europe (później działająca pod nazwą Lyoness Poland) oraz Bioferm.