Kim jest sygnalista i jakie ma prawa oraz obowiązki w świetle polskiego prawa?

Sygnalista – to słowo coraz częściej pojawia się w dyskusjach o etyce w miejscu pracy, ochronie praw obywatelskich i walce z nadużyciami. Kim właściwie jest osoba pełniąca tę rolę? Jakie prawa chronią sygnalistów przed represjami, a jakie obowiązki na nich spoczywają? W świetle polskiego prawa status sygnalisty ewoluuje, szczególnie w kontekście wdrażania unijnych regulacji. Prześledźmy, co polskie przepisy oferują tym, którzy mają odwagę mówić prawdę i zgłaszać nieprawidłowości – nawet gdy wiąże się to z ryzykiem osobistym. Dowiedz się, jak działa ten mechanizm i dlaczego jest on tak istotny w budowaniu przejrzystych i odpowiedzialnych struktur społecznych i zawodowych.

Z tego artykułu dowiesz się...

• kim jest sygnalista i kto może nim zostać,

• co znajduje się w ustawie o ochronie sygnalistów,

• jakie naruszenia lub zaniechania w prawie może zgłaszać sygnalista,

• jakie procedury zgłoszeń przewiduje ustawa o sygnalistach,

• jakie są mechanizmy ochrony sygnalistów w Polsce,

• jakie kary przewiduje prawo ochrony sygnalistów.

Kim jest sygnalista?

Sygnalista, po angielsku „whistleblower,” to osoba, która decyduje się zgłosić nieprawidłowości, nadużycia, lub działania niezgodne z prawem, do których doszło w miejscu pracy, instytucji publicznej lub organizacji. Sygnalista może ujawniać informacje dotyczące korupcji, oszustw finansowych, naruszeń praw człowieka, zagrożeń dla zdrowia publicznego czy środowiska naturalnego.

Co istotne, sygnalista działa w interesie publicznym, a jego celem jest zapobieganie dalszym naruszeniom lub ich naprawa, a nie osiąganie osobistych korzyści. W wielu krajach, w tym w Polsce, sygnalistów chronią specjalne przepisy prawne, które mają na celu zapobieganie represjom, takim jak zwolnienie z pracy, szykany czy inne formy odwetowych działań ze strony pracodawcy lub współpracowników.

Ustawa o ochronie sygnalistów

Ustawa z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów weszła w życie 25 września 2024 roku. Ustawa wdraża Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii Europejskiej.

Ustawa ma na celu wzmocnienie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa w firmach i instytucjach publicznych oraz prywatnych. Obejmuje ochroną osoby zgłaszające naruszenia prawa, niezależnie od formy zatrudnienia i pełnionej funkcji, w tym także byłych pracowników.

Kto może być sygnalistą?

Sygnalistą może być osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa, uzyskaną w kontekście związanym z pracą. Katalog osób, które mogą być sygnalistami, jest szeroki i obejmuje:

• pracowników (także tymczasowych) oraz osoby świadczące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych,

• przedsiębiorców, prokurentów, akcjonariuszy lub wspólników,

• członków organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej,

• stażystów, wolontariuszy, praktykantów,

• osoby świadczące pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy,

• żołnierzy,

• funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Wywiadu Wojskowego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej, Służby Więziennej, oraz ich rodzin.

Sygnalistą może być również osoba, która zgłosiła naruszenie przed nawiązaniem stosunku pracy lub po jego ustaniu.

Czego może dotyczyć zgłoszenie sygnalisty?

Sygnalista zgłasza działania (lub zaniechanie działania) niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa. Prawo to może dotyczyć:

• korupcji,

• zamówień publicznych,

• usług, produktów i rynków finansowych,

• przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu,

• bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami,

• bezpieczeństwa transportu,

• ochrony środowiska,

• ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego,

• bezpieczeństwa żywności i pasz,

• zdrowia i dobrostanu zwierząt,

• zdrowia publicznego,

• ochrony konsumentów,

• ochrony prywatności i danych osobowych,

• bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych,

• interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej,

• rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych,

• konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela.

Procedury zgłoszeń

Procedury zgłaszania naruszeń w ramach działalności sygnalistów obejmują zarówno zgłoszenia wewnętrzne, jak i zewnętrzne, a także możliwość ujawnienia publicznego.

Procedura zgłoszenia wewnętrznego

Zgłoszenia wewnętrzne mają na celu informowanie pracodawcy o potencjalnych naruszeniach prawa w obrębie organizacji. Pracodawcy zatrudniający co najmniej 50 osób są zobowiązani do ustanowienia procedur umożliwiających takie zgłoszenia. Sygnalista może skorzystać z kanałów ustnych lub pisemnych, w tym elektronicznych. Po otrzymaniu zgłoszenia podmiot odpowiedzialny ma obowiązek potwierdzenia jego przyjęcia w ciągu 7 dni, a następnie przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego. Informacja zwrotna dla sygnalisty powinna zostać udzielona w ciągu 3 miesięcy.

Procedura zgłoszenia zewnętrznego

Zgłoszenia zewnętrzne umożliwiają sygnalistom poinformowanie o naruszeniach prawa odpowiednich organów władzy publicznej lub Rzecznika Praw Obywatelskich. Takie zgłoszenia również mogą być składane ustnie, pisemnie lub elektronicznie. Procedura wymaga od organów publicznych dokumentacji przyjęcia zgłoszenia oraz określenia trybu działań następczych i zasad udzielania informacji zwrotnej. Co istotne, skorzystanie z tej drogi nie wymaga uprzedniego zgłoszenia wewnętrznego.

Ujawnienie publiczne informacji

Ujawnienie publiczne stanowi trzecią opcję zgłoszenia naruszeń. Pozwala ono na ujawnienie publiczne informacji o naruszeniu prawa, na przykład poprzez media, pod warunkiem spełnienia określonych wymogów prawnych.

Mechanizmy ochrony sygnalistów w Polsce

Mechanizmy ochrony przewidziane w ustawie o ochronie sygnalistów mają na celu zapobieganie represjom oraz wsparcie sygnalistów. Przepisy gwarantują ochronę przed działaniami odwetowymi, takimi jak zwolnienie z pracy, mobbing, brak możliwości awansu, czy naruszenie dóbr osobistych, w tym w szczególności dobrego imienia sygnalisty.

Ponadto, osoby odpowiedzialne za przyjmowanie zgłoszeń są zobowiązane do zachowania w tajemnicy tożsamości sygnalisty, co minimalizuje ryzyko ujawnienia jego danych osobowych. Sygnaliści mają także prawo do wsparcia prawnego i instytucjonalnego, w tym możliwość wystąpienia z roszczeniem o odszkodowanie lub zadośćuczynienie w przypadku doświadczenia działań odwetowych.

Zakres ochrony obejmuje różnorodne naruszenia prawa przewidziane przez unijną dyrektywę 2019/1937, jak również analogiczne naruszenia prawa krajowego. Dotyczy to takich obszarów jak zamówienia publiczne, bezpieczeństwo transportu czy ochrona środowiska. Co istotne, status sygnalisty przysługuje niezależnie od formy świadczenia pracy – obejmuje zarówno pracowników na umowie o pracę, osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych, przedsiębiorców, wolontariuszy, jak i osoby pełniące służbę wojskową.

Warunki objęcia ochroną wskazują, że sygnalista musi posiadać uzasadnione podstawy, by sądzić, że zgłaszana informacja jest prawdziwa i dotyczy naruszenia prawa. Ochrona zaczyna obowiązywać od chwili dokonania zgłoszenia lub ujawnienia informacji w sposób publiczny.

Działania odwetowe

Wspomnieliśmy o działaniach odwetowych przeciwko sygnalistom – chodzi nie tylko o mobbing czy zwolnienie z pracy, ale o szereg innych działań, w tym m.in.:

• obniżenie wysokości wynagrodzenia,

• przeniesienie na niższe stanowisko,

• zawieszenie w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych,

• nałożenie kary porządkowej,

• niekorzystne lub niesprawiedliwe traktowanie,

• dyskryminacja,

• pominięcie w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe.

Obowiązki podmiotów prawnych w zakresie ochrony sygnalistów

Podmioty prawne, w tym prywatne i publiczne, zatrudniające co najmniej 50 osób, muszą ustanowić procedury wewnętrzne dla zgłaszania naruszeń prawa oraz podejmowania działań następczych. Procedury te powinny zapewnić efektywną ochronę sygnalistów, w tym ochronę tożsamości osób dokonujących zgłoszeń.

Obowiązek wdrożenia procedur dotyczy zarówno firm prywatnych, jak i podmiotów publicznych, w tym jednostek samorządu terytorialnego o liczbie mieszkańców przynajmniej 10 tysięcy.

Kary wynikające z ustawy o ochronie sygnalistów

Ustawa o ochronie sygnalistów wprowadza kary za nieprzestrzeganie jej przepisów:

Działania odwetowe: Podejmowanie działań odwetowych wobec sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą jest zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Jeśli działania są uporczywe, kara może wynieść do lat 3.

Ujawnienie tożsamości: Ujawnienie tożsamości sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą jest zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Uniemożliwienie zgłoszenia: Uniemożliwienie lub utrudnienie dokonania zgłoszenia przez sygnalistę jest zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Jeśli użyto przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu, kara może wynieść do lat 3.

Fałszywe zgłoszenie: Dokonanie fałszywego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego wiedząc, że do naruszenia prawa nie doszło, jest zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Ochrona sygnalistów w Polsce – podsumowanie

Ochrona sygnalistów to nie tylko kwestia zgodności z unijnymi normami, ale także istotny krok w budowaniu przejrzystości, odpowiedzialności i zaufania w życiu publicznym oraz biznesowym. Dzięki odpowiedniemu wdrożeniu regulacji Polska ma szansę stworzyć środowisko, w którym zgłaszanie naruszeń prawa będzie postrzegane jako akt odwagi i obywatelskiej odpowiedzialności, a nie jako ryzykowna decyzja osobista.