Jakich zawodów nie może wykonywać osoba karana?

W przypadku niektórych profesji, zwłaszcza tych powiązanych z ważnymi funkcjami społecznymi oraz zaufaniem, prawo reguluje, kto może je wykonywać, a kto nie powinien. Często określoną w przepisach przeszkodę stanowi wyrok. Kiedy osoba karana będzie musiała zmienić zawodowe plany? Czy pracodawca może żądać zaświadczenia o niekaralności przed zatrudnieniem pracownika? Przeczytaj i dowiedz się, co mówią przepisy.

Z tego artykułu dowiesz się:

• Jakie ogólne ograniczenia dotyczące zatrudnienia mają osoby karane?

• W jakich zawodach wymagana jest niekaralność?

• Czy każda kara dyskwalifikuje z wykonywania określonych zawodów?

• Jakie dokumenty potwierdzają wymaganą niekaralność?

• Czy osoba karana może ubiegać się o pracę w sektorze publicznym?

• Jak długo widnieje wpis o karalności w rejestrze karnym?

• Czy możliwe jest zatarcie skazania i ponowne wykonywanie zawodu?

• Jakie są przykłady zawodów, które wymagają zaświadczenia o niekaralności?

Jakie ogólne ograniczenia dotyczące zatrudnienia mają osoby karane?

Celem systemu sprawiedliwości jest nie tylko wymierzanie kar osobom, które dopuściły się przestępstw, ale również ich resocjalizacja i umożliwienie powrotu do społeczeństwa. Wpis do Krajowego Rejestru Karnego nie powinien być piętnem na całe życie. Nie ma on automatycznie zamykać drzwi do zatrudnienia.

W praktyce oznacza to, że sam fakt bycia osobą karaną nie przekreśla możliwości podjęcia pracy. Ograniczenia dotyczą tylko niektórych zawodów, a ich celem nie jest dalsze karanie sprawcy, lecz ochrona przed ryzykiem powtórzenia podobnych czynów. Warto też pamiętać, że Kodeks pracy nie reguluje kwestii zatrudniania osób karanych, poza sytuacją, w której pracownik dopuszczając się czynu karalnego traci zaufanie pracodawcy lub zdolność do pracy (pozbawienie wolności). Wówczas jest podstawa do rozwiązania umowy.

W większości przypadków pracodawcy nie mają dostępu do informacji o wcześniejszych wyrokach potencjalnych pracowników. Wyjątki od tej zasady wprowadza prawo, np. w zawodach wymagających niekaralności z mocy ustawy (jak nauczyciel, sędzia czy policjant). W pozostałych przypadkach proszenie o zaświadczenie o niekaralności jest niezgodne z przepisami RODO. Część pracodawców wyraża niezadowolenie z tego ograniczenia, argumentując to chęcią ochrony swojej firmy czy klientów, jednak nadrzędne są tu przepisy dotyczące ochrony danych osobowych i prawa do prywatności.

Wymóg niekaralności pracownika – jakich zawodów dotyczy?

W niektórych zawodach wymóg niekaralności nie jest kwestią dobrej woli pracodawcy, ale wynika wprost z przepisów prawa. Ma to związek ze specyfiką danego stanowiska. Chodzi o pracę z dziećmi i młodzieżą, dostęp do wrażliwych danych, dopuszczenie do pracy z bronią, możliwość wpływu na bezpieczeństwo innych osób, a także funkcje wymagające wysokiego poziomu zaufania publicznego. W takich przypadkach wcześniejsze skazanie za przestępstwo może stanowić przeszkodę w zatrudnieniu.

Zawody, w których niekaralność jest wymagana:

• nauczyciele,

• sędziowie, komornicy, prokuratorzy,

• pracownicy kontroli skarbowej,

• policjanci,

• detektywi,

• doradcy skarbowi,

• funkcjonariusze Straży Granicznej,

• licencjonowani pracownicy ochrony,

• pracownicy przedszkoli,

• wychowawcy kolonijni i opiekunowie,

• przewodnicy wycieczek,

• agenci celni,

• właściciele kantorów zajmujących się wymianą walut,

• pracownicy służby zdrowia,

• taksówkarze,

• wybrane zawody w sektorze finansowym (zarządzanie mieniem i finansami),

• pracownicy administracji państwowej,

• pracownicy samorządowi.

Wszystkie te wymagania są określane przez konkretne akty prawne regulujące dany zawód. Przykładowo:

• Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz.U. z 2021 r. poz. 1995) wprost wskazuje, że kandydat na pracownika ochrony musi dostarczyć zaświadczenie o niekaralności, by otrzymać wpis na listę kwalifikowanych pracowników. Oznacza to, że praca w ochronie po wyroku w wielu wypadkach nie jest możliwa.

• Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji również jasno określa kryteria. Art. 25 mówi o konieczności „nieskazitelnej postawy moralnej i etycznej”, a art. 41 ust. 1 stanowi, że policjant skazany prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo umyślne podlega wydaleniu ze służby. 

Podobne zapisy znajdują się w ustawach dotyczących np. oświaty, sądownictwa, administracji publicznej czy skarbowej. Dzięki temu zasady są jasne i nie pozostawiają zbyt wiele miejsca na interpretację. Jeśli ustawa wymaga niekaralności, to pracodawca ma prawo o nią zapytać i żądać odpowiedniego zaświadczenia.

Czy każda kara dyskwalifikuje z wykonywania określonych zawodów?

Nie każda kara automatycznie przekreśla szansę na pracę w danym zawodzie. Dużo zależy od specyfiki zawodu, rodzaju przestępstwa oraz tego, czy było ono popełnione umyślnie, czy też nieumyślnie. Prawo uwzględnia te niuanse, choć nie zawsze działa to na korzyść osoby karanej.

Wykluczenie z zawodu ze względu na intencję

W wielu przypadkach największe znaczenie ma to, czy przestępstwo zostało popełnione umyślnie. Dla przykładu nauczyciel, pracownik ochrony, urzędnik samorządowy czy agent celny nie mogą być skazani prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo, co jest wyraźnie określone w ustawach regulujących te zawody. Natomiast skazanie za przestępstwo nieumyślne nie zawsze prowadzi do automatycznej dyskwalifikacji. Dopuszcza się wyjątki, o ile czyn nie wiąże się bezpośrednio z zakresem obowiązków zawodowych.

Z drugiej strony, są zawody, w których nawet nieumyślne przestępstwo, np. rażące zaniedbanie obowiązków, może prowadzić do utraty możliwości wykonywania zawodu. Dotyczy to zwłaszcza zawodów, w których błąd może mieć poważne konsekwencje dla zdrowia, życia lub bezpieczeństwa innych, np.:

• lekarzy i pielęgniarek,

• kontrolerów ruchu lotniczego,

• maszynistów kolejowych,

• kierowców zawodowych,

• pracowników energetyki,

• strażaków zawodowych.

Podstawą prawną do ograniczenia możliwości dalszej pracy może być art. 41 § 1 Kodeksu karnego, który stanowi:

„Sąd może orzec zakaz zajmowania określonego stanowiska albo wykonywania określonego zawodu, jeżeli sprawca nadużył przy popełnieniu przestępstwa stanowiska lub wykonywanego zawodu albo okazał, że dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom chronionym prawem”.

To oznacza, że nawet jeśli przestępstwo było nieumyślne, ale związane z wykonywaniem danego zawodu (np. rażące niedbalstwo lekarza), sąd może uznać, że dalsze wykonywanie tej pracy stwarza zagrożenie, i orzec zakaz jej wykonywania. Dotyczy to często także prowadzenia określonej działalności gospodarczej, związanej z wykonywanym zawodem lub stanowiskiem, jeżeli popełnione przestępstwo miało związek z tą działalnością.

Rodzaj przestępstwa a wykluczenie z zawodu

Niektóre zawody mają ustawowo określone listy przestępstw, które wykluczają możliwość zatrudnienia, niezależnie od tego, czy popełniono je umyślnie, czy nie. Przykładowo:

• Nauczyciel nie może być skazany za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej, obyczajności, zdrowiu i życiu, bezpieczeństwu powszechnemu, rodzinie czy przestępstwa z nienawiści (art. 10 ustawy Prawo oświatowe).

• Pracownik przedszkola, podobnie jak nauczyciel, musi dostarczyć informację z rejestru sprawców przestępstw na tle seksualnym.

• Pracownik służb mundurowych nie może być karany za jakiekolwiek przestępstwo, nawet nieumyślne, jeśli podważa to zaufanie do formacji (np. kradzież, nadużycie uprawnień, przemoc).

• Detektyw musi mieć „nieskazitelną opinię” i nie może być skazany za przestępstwo umyślne ani popełnione z chęci zysku.

• Sędzia lub prokurator – nawet najmniejszy cień podejrzenia o złamanie prawa może dyskwalifikować ze względu na wagę odpowiedzialności i zaufania publicznego.

Oznacza to, że w tych zawodach obowiązuje szczególna ochrona i selekcja kandydatów, a przepisy przewidują obowiązek sprawdzania ich karalności w określonym zakresie, często z wyłączeniem możliwości zatrudnienia osób skazanych za konkretne kategorie przestępstw, niezależnie od ich charakteru (umyślne czy nieumyślne). Ponadto procedury sprawdzania karalności dotyczą nie tylko umów o pracę, ale także innych form współpracy, a także osób dopuszczanych do kontaktu z małoletnimi.

Jakie dokumenty potwierdzają wymaganą niekaralność?

Podstawowym dokumentem potwierdzającym niekaralność jest zaświadczenie z Krajowego Rejestru Karnego (KRK). W wielu zawodach, gdzie wymagana jest nieskazitelna opinia, dostęp do informacji wrażliwych lub praca z dziećmi i młodzieżą, przedstawienie takiego dokumentu jest warunkiem koniecznym do zatrudnienia lub uzyskania odpowiednich uprawnień.

Jak uzyskać zaświadczenie o niekaralności?

Nowoczesne czasy to nowoczesne rozwiązania. Zaświadczenie można uzyskać zarówno online, jak i w sposób tradycyjny (osobiście lub listownie).

Zaświadczenie o niekaralności online – najszybsza opcja

• Załóż konto na e-Platformie Krajowego Rejestru Karnego.

• Zaloguj się i złóż wniosek o udzielenie informacji o osobie.

• Wnieś opłatę 20 zł.

• Po opłaceniu i zatwierdzeniu wniosku, pobierz dokument w formie elektronicznej.

Zaświadczenie o niekaralności w punkcie informacyjnym KRK

• Pobierz i wypełnij formularz: „Zapytanie o udzielenie informacji o osobie”.

• Dokonaj opłaty 30 zł.

• Złóż wniosek wraz z potwierdzeniem płatności w Biurze Informacyjnym KRK lub w jednym z punktów informacyjnych (najczęściej są to sądy rejonowe).

• Zaświadczenie otrzymasz w formie papierowej.

Zaświadczenie o niekaralności - uzyskaj listownie

• Pobierz i wypełnij formularz, dokonaj opłaty (również 30 zł).

• Wniosek i potwierdzenie przelewu wyślij do Biura Informacyjnego KRK lub wybranego punktu informacyjnego.

• Odpowiedź zostanie odesłana pocztą.

Warto wiedzieć! Nie musisz płacić, jeśli ubiegasz się o zaświadczenie w związku z wolontariatem, np. gdy chcesz zostać wychowawcą lub kierownikiem kolonii czy obozu dla dzieci i młodzieży. Wystarczy, że dołączysz do wniosku pismo od organizatora, potwierdzające taki cel.

Kiedy pracodawca powinien żądać informacji o niekaralności?

Nie każdy pracodawca może pytać o niekaralność. Ma do tego prawo tylko wtedy, gdy wymagają tego przepisy prawa, np. ustawa o zawodzie nauczyciela, ustawa o ochronie osób i mienia czy ustawa o służbie cywilnej.

W innych przypadkach, nawet jeśli pracodawca dla pewności chciałby sprawdzić przeszłość kandydata, nie ma do tego prawa. Przetwarzanie danych o niekaralności bez podstawy ustawowej byłoby naruszeniem RODO, ponieważ informacje o wyrokach skazujących należą do szczególnej kategorii danych osobowych.

Karalność a praca – zatrudnienie w sektorze publicznym

Praca w administracji publicznej wiąże się z wysokim poziomem zaufania społecznego, dlatego przepisy jasno określają, kto może ją wykonywać. Zgodnie z ustawą o pracownikach urzędów państwowych oraz ustawą o służbie cywilnej, osoby skazane prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne lub nieumyślne bądź umyślne przestępstwo skarbowe nie mogą być zatrudnione w urzędach państwowych. Szczególnie dotyczy to przestępstw uderzających w podstawy funkcjonowania państwa, takich jak działania przeciwko instytucjom publicznym, wymiarowi sprawiedliwości czy wiarygodności dokumentów. W takich przypadkach szanse na zatrudnienie są bardzo ograniczone lub zerowe.

Jednak nie wszystkie wyroki definitywnie zamykają drogę do pracy w urzędzie. Jeśli przestępstwo miało charakter nieumyślny lub było drobnym wykroczeniem, a od jego popełnienia minął dłuższy czas, kandydat może mieć szansę. Każda sytuacja oceniana jest indywidualnie i zależy od rodzaju stanowiska, zakresu obowiązków czy ogólnej postawy kandydata.

Jak długo widnieje wpis o karalności w rejestrze karnym?

Wpis o karalności nie pozostaje w Krajowym Rejestrze Karnym na zawsze. Zatarcie skazania to proces, dzięki któremu po upływie określonego czasu od odbycia kary lub jej darowania, osoba skazana odzyskuje formalny status osoby niekaranej. Od tej chwili dane zostają usunięte z rejestru, a skazanie uważa się za niebyłe.

Zasady zatarcia skazania określa artykuł 107 Kodeksu karnego, który wskazuje różne terminy w zależności od rodzaju kary:

• 10 lat – od wykonania, darowania lub przedawnienia wykonania kary pozbawienia wolności (Art. 107 § 1),

• 5 lat – jeśli kara pozbawienia wolności nie przekraczała 3 lat i skazany przez ten czas przestrzegał prawa, sąd może zarządzić zatarcie na wniosek (Art. 107 § 2),

• 10 lat – w przypadku kary dożywotniego pozbawienia wolności, od darowania kary lub przedawnienia jej wykonania (Art. 107 § 3),

• 3 lata – od wykonania, darowania lub przedawnienia kary ograniczenia wolności (Art. 107 § 4),

• 1 rok – od wykonania, darowania lub przedawnienia grzywny (Art. 107 § 4a),

• 1 rok – od wydania prawomocnego wyroku, jeśli sąd odstąpił od wymierzenia kary (Art. 107 § 5).

Ważna uwaga! Jeśli sąd orzekł środek karny, przepadek, środek kompensacyjny lub zabezpieczający, zatarcie nie nastąpi wcześniej niż ich wykonanie, darowanie lub przedawnienie wykonania (Art. 107 § 6).

Po zatarciu skazania dane o nim są automatycznie usuwane z Krajowego Rejestru Karnego, co potwierdza art. 14 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym.

Czy możliwe jest zatarcie skazania i ponowne wykonywanie zawodu?

Zatarcie skazania to ważny mechanizm prawny, który daje osobom skazanym szansę na nowy start. Zgodnie z art. 106 Kodeksu karnego, po zatarciu skazania uznaje się je za niebyłe, co oznacza, że osoba formalnie odzyskuje status osoby niekaranej, np. w kontekście zaświadczenia z Krajowego Rejestru Karnego.

Jednak zatarcie skazania nie przywraca automatycznie wszystkich utraconych praw czy uprawnień zawodowych. Jak wynika z przepisów, zmiana statusu prawnego nie oznacza „wymazania” wszystkich konsekwencji wyroku, np. jeśli osoba na skutek skazania utraciła prawo do wykonywania zawodu, uprawnienia zawodowe, urzędowe stanowisko albo odznaczenia państwowe, to zatarcie skazania ich nie przywraca. W praktyce oznacza to, że choć skazanie nie będzie już widnieć w KRK, to droga do ponownego wykonywania niektórych zawodów może wymagać odrębnych procedur, a czasem, niestety pozostaje zamknięta.

Zawody z wymogiem niekaralności – najważniejsze informacje

Osoby karane nie są automatycznie wykluczone z rynku pracy. Celem systemu nie jest ich trwałe napiętnowanie, ale umożliwienie powrotu do społeczeństwa. Sam wpis w Krajowym Rejestrze Karnym nie oznacza zakazu zatrudnienia. Jednak są zawody, w których wymóg niekaralności wynika bezpośrednio z przepisów prawa, przede wszystkim tam, gdzie istotne jest zaufanie publiczne, bezpieczeństwo innych, praca z dziećmi lub dostęp do wrażliwych danych.

W takich przypadkach wcześniejsze skazanie, szczególnie za przestępstwa umyślne lub popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowych, może oznaczać brak możliwości podjęcia pracy w danym zawodzie. Ograniczenia mogą też wynikać z orzeczonego przez sąd zakazu wykonywania zawodu, jeśli sprawca nadużył pełnionej funkcji lub stworzył zagrożenie dla ważnych dóbr prawnych.

Najważniejsze informacje

• Sam fakt bycia osobą karaną nie przekreśla możliwości zatrudnienia.

• Pracodawca nie może żądać zaświadczenia o niekaralności, chyba że wymagają tego przepisy prawa (np. w zawodach z ustawowym wymogiem niekaralności).

• Wymóg ten dotyczy m.in. nauczycieli, sędziów, policjantów, ochroniarzy, pracowników administracji, służby zdrowia, taksówkarzy, agentów celnych i wielu innych.

• Znaczenie ma nie tylko fakt skazania, ale też rodzaj przestępstwa i to, czy było umyślne – szczególnie istotne są przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowych lub przeciwko życiu, zdrowiu, wolności seksualnej i obyczajności.

• W niektórych zawodach także przestępstwa nieumyślne (np. rażące zaniedbanie) mogą wykluczyć z dalszego ich wykonywania.

• Podstawą prawną do zakazu może być m.in. art. 41 §1 Kodeksu karnego.

• Zaświadczenie o niekaralności można uzyskać online przez e-Platformę KRK (koszt: 20 zł) oraz w punkcie lub listownie (30 zł).

W wielu zawodach wymóg niekaralności jest ściśle związany z pełnieniem funkcji wymagających nieskazitelnej opinii oraz posiadania pełni praw publicznych. Państwo chroni zaufanie społeczne i bezpieczeństwo obywateli, dlatego osoby skazane, zwłaszcza za czyny dokonane umyślnie lub dla osiągnięcia korzyści majątkowych, mogą spotkać się z ustawowymi ograniczeniami w dostępie do określonych profesji. Jednocześnie system przewiduje mechanizmy umożliwiające stopniowy powrót na rynek pracy, zgodnie z zasadą, że kara nie powinna na zawsze przekreślać szans na zawodową przyszłość.