Kiedy pracownik może odmówić wykonania pracy? Analiza przepisów i przykłady

Czasami pracownik staje w obliczu sytuacji, w której nie może lub nie chce wykonać polecenia służbowego. Czy w takim przypadku ma prawo odmówić? Kiedy taka decyzja jest uzasadniona, a kiedy może prowadzić do przykrych konsekwencji? W artykule przyjrzymy się przepisom prawnym, które określają sytuacje, w których pracownik może odmówić wykonania pracy, oraz zaprezentujemy praktyczne przykłady, które pomogą rozwiać wątpliwości związane z tym zagadnieniem.

Odmowa wykonywania pracy w Kodeksie pracy

Odmowa wykonywania pracy w polskim Kodeksie pracy jest regulowana głównie przez artykuł 210, który określa sytuacje, w których pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania swoich obowiązków.

Warunki nieodpowiadające przepisom BHP

Art. 210 § 1 Kodeksu pracy informuje o tym, że pracownik ma prawo powstrzymania się od wykonywania niebezpiecznej pracy. Jakie przesłanki muszą być spełnione, aby praca została uznana za niebezpieczną?

Pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, jeśli:

• warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP) oraz

• stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 11 maja 2006 roku, I PK 191/05 obie te przesłanki muszą wystąpić łącznie. To oznacza, że jeśli warunki pracy nie odpowiadają przepisom BHP, ale jednocześnie nie stwarzają bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia pracownika lub innych osób, pracownik nie może odmówić wykonywania pracy.

Przykład: Pracownik budowlany dostaje polecenie pracy na dachu bez odpowiednich zabezpieczeń (np. brak uprzęży ochronnej). Pracownik ma prawo odmówić wykonania pracy, ponieważ warunki są niebezpieczne dla jego zdrowia i życia. W takiej sytuacji powinien zgłosić obawy przełożonemu oraz działowi BHP.

Zły stan psychofizyczny pracownika

Art. 210 § 4 informuje, że pracownik może powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej, jeśli jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej takie wymogi spełniają m.in. prace:

• przy obsłudze suwnic, zarówno sterowanych z kabiny, jak i zdalnie,

• przy obsłudze podnośników i platform hydraulicznych,

• przy obsłudze układnic magazynowych,

• przy obsłudze żurawi wieżowych i samojezdnych,

• przy obsłudze urządzeń mechanicznych związanych z czynnościami wyburzeniowymi,

• operatorów maszyn – samojezdnych ciężkich maszyn budowlanych i maszyn drogowych,

• operatorów pulpitów sterowniczych urządzeń technologicznych wielofunkcyjnych,

• drużyn trakcyjnych oraz maszynistów – operatorów ciężkich maszyn torowych i kierowców drezyn motorowych,

• kierowców autobusów, pojazdów przewożących materiały niebezpieczne oraz pojazdów o dużych gabarytach (powyżej 16 ton),

• przy montażu i remoncie sieci trakcyjnych,

• przy liniach napowietrznych niskich, średnich i wysokich napięć,

• przy obsłudze urządzeń ciśnieniowych podlegających pełnemu dozorowi technicznemu,

• przy obsłudze instalacji chemicznych do produkcji gazów toksycznych lub tworzących mieszaniny wybuchowe,

• związane z materiałami łatwopalnymi, środkami toksycznymi i materiałami biologicznie zakaźnymi,

• badawcze związane z eksploatacją reaktorów jądrowych oraz akceleratorów,

• związane z otwartymi źródłami promieniotwórczymi w pracowniach klasy I i II,

• remontowo-konserwacyjne przy amunicji,

• w podziemnych zakładach górniczych, takie jak prace maszynisty lokomotyw czy rewidenta urządzeń wyciągowych,

• pilota morskiego oraz pilota samolotowego,

• na wysokości, takie jak prace na masztach czy wieżach antenowych.

Przykład: Pracownik zatrudniony w dziale obsługi klienta ma za sobą kilka dni intensywnej pracy, w tym obsługę trudnych klientów i rozwiązywanie skomplikowanych problemów. W pewnym momencie zaczyna odczuwać silne napięcie nerwowe, które wpływa na jego zdolność do koncentracji i podejmowania decyzji. Obawia się, że w takim stanie może popełnić błąd, który zaszkodzi klientowi lub firmie. Pracownik nie może jednak odmówić wykonywania pracy, bo jego praca nie wymaga szczególnej sprawności psychofizycznej.

Przykład 2: Pilot linii lotniczej przygotowuje się do lotu, ale przed wejściem na pokład zaczyna odczuwać silne zawroty głowy. Zawroty te są wynikiem stresu i zmęczenia po intensywnych dniach pracy, a pilot obawia się, że jego zdolność do koncentracji i podejmowania decyzji jest poważnie ograniczona. W tej sytuacji pilot ma pełne prawo odmówić wykonania pracy, ponieważ jego stan zdrowia (zawroty głowy) stwarza bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa lotu. Zgodnie z przepisami dotyczącymi prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej, pilot powinien niezwłocznie zgłosić swoje objawy przełożonemu i poprosić o zastępstwo.

Obowiązek poinformowania przełożonego

Jeśli pracownik odmawia wykonania pracy (niezależnie od tego, czy robi to z powodu warunków nieodpowiadających przepisom BHP, czy z powodu złego stanu psychofizycznego) jest obowiązany niezwłocznie poinformować o tym przełożonego.

Oddalenie się z miejsca zagrożenia

Jeśli samo powstrzymanie się od pracy nie eliminuje zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca, które stanowi zagrożenie. Podobnie jak w przypadku odmowy wykonywania pracy, pracownik powinien poinformować o tym przełożonego.

Ochrona przed negatywnymi konsekwencjami

Zgodnie z przepisami, pracownik nie może ponosić żadnych negatywnych konsekwencji za powstrzymanie się od pracy w opisanych warunkach. Obejmuje to ochronę przed karami porządkowymi czy rozwiązaniem umowy o pracę.

Pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas, w którym powstrzymał się od wykonywania pracy z powodu złych warunków BHP lub oddalił się z miejsca zagrożenia.

Wyłączenie prawa do odmowy wykonywania pracy

Przepisy dotyczące powstrzymania się od pracy w sytuacjach zagrożenia nie dotyczą pracowników, których obowiązkiem jest ratowanie życia ludzkiego lub mienia. Oznacza to, że w sytuacjach kryzysowych ci pracownicy muszą działać mimo istniejącego zagrożenia. Dotyczy to:

• pracowników personelu medycznego,

• ratowników górskich, górniczych i morskich,

• strażaków zakładowej straży pożarnej,

• pracowników ochrony osób lub mienia,

• pracowników straży gminnych.

Wynika to z faktu, że wyżej wymienione zawody są z zasady wykonywane w warunkach bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia i życia personelu.

Odmowa wykonania polecenia służbowego

Inną sytuacją jest odmowa wykonania polecenia pracodawcy przez pracownika. W jakich sytuacjach jest to możliwe?

Zgodnie z art. 100 § 1 Kodeksu pracy pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Co to oznacza w praktyce?

• Pracownik może odmówić wykonania polecenia służbowego, jeśli nie dotyczy ono jego obowiązków zawodowych. Przykładem może być prośba o załatwienie prywatnych spraw przełożonego.

• Jeśli polecenie jest sprzeczne z przepisami prawa lub zasadami współżycia społecznego, pracownik ma prawo je zignorować. W przypadku, gdyby polecenie prowadziło do działań nielegalnych, pracownik nie tylko może, ale wręcz musi odmówić jego wykonania.

• Pracownik ma prawo odmówić wykonania polecenia, które wykracza poza zakres jego obowiązków określonych w umowie o pracę.

Przykład: Pracownik działu finansowego zostaje poproszony o przygotowanie dokumentów, które mają na celu oszustwo podatkowe. Pracownik może odmówić wykonania takiego zadania, ponieważ jest to sprzeczne z prawem oraz zasadami etyki zawodowej. Może również zgłosić tę sytuację do odpowiednich organów lub działu HR.

Konsekwencje odmowy wykonania polecenia służbowego

Pracownik ma prawo do odmowy wykonania polecenia służbowego w określonych sytuacjach, kiedy to polecenie jest niezgodne z przepisami prawa lub zasadami współżycia społecznego. Odmowa ta powinna być jednak dobrze uzasadniona i udokumentowana. W przeciwnym razie może prowadzić do konsekwencji dyscyplinarnych ze strony pracodawcy.

Odmowa wykonania polecenia służbowego bez uzasadnionej przyczyny może prowadzić do poważnych konsekwencji:

• Pracodawca ma prawo nałożyć kary porządkowe, takie jak upomnienie czy nagana.

• W skrajnych przypadkach może to prowadzić do rozwiązania umowy o pracę w trybie dyscyplinarnym.

Przykłady niebezpiecznych lub sprzecznych z prawem sytuacji

Jakie są przykłady omówionych wyżej sytuacji, w których pracownik może odmówić wykonywania pracy lub polecenia pracodawcy?

• Polecenie sprzeczne z prawem: Jeśli pracodawca wydaje polecenie, które narusza przepisy prawa, na przykład nakazuje przekroczenie dozwolonej prędkości przez kierowcę, pracownik ma prawo odmówić jego wykonania.

• Zagrożenie dla zdrowia lub życia: Pracownik może odmówić wykonania polecenia, które stwarza bezpośrednie zagrożenie dla jego zdrowia lub życia, na przykład praca w warunkach niezgodnych z przepisami BHP, jak brak odpowiednich zabezpieczeń przy pracy na wysokości.

• Nieodpowiednie warunki pracy: Jeśli warunki wykonywania obowiązków są niezgodne z przepisami BHP lub innymi regulacjami dotyczącymi bezpieczeństwa, pracownik ma prawo odmówić. Przykładem może być sytuacja, gdy pracownik musi pracować w pomieszczeniu z toksycznymi substancjami lub w ekstremalnej temperaturze bez odpowiednich środków ochrony osobistej.

• Naruszenie dóbr osobistych: Odmowa jest uzasadniona także wtedy, gdy polecenie narusza dobra osobiste pracownika, takie jak godność czy prywatność. Na przykład, jeśli pracodawca żąda wykonania zadania, które jest poniżające lub dyskryminujące.

• Brak kwalifikacji: Pracownik może również odmówić wykonania polecenia spoza jego obowiązków, jeśli nie posiada odpowiednich kwalifikacji do jego wykonania i nie został przeszkolony w tym zakresie. W takim przypadku wykonanie polecenia mogłoby prowadzić do błędów lub zagrożeń.

Sytuacje, w których pracownik nie może odmówić wykonywania pracy

Istnieje wiele sytuacji, w których pracownik myśli, że ma prawo odmówić wykonywania pracy, jednak okazuje się, że w rzeczywistości nie ma takiego prawa lub jest ono ograniczone.

Praca w nadgodzinach

Pracownik ma obowiązek wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych, jeśli pracodawca wyda takie polecenie. Jednak przepisy Kodeksu pracy przewidują, że nadgodziny mogą być zlecane tylko w wyjątkowych sytuacjach, takich jak:

• Akcje ratunkowe: W przypadku konieczności ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub usunięcia awarii.

• Szczególne potrzeby pracodawcy: Oznacza to sytuacje, które są nagłe i nieprzewidziane, a nie regularnie planowane przez pracodawcę.

Okresowe powierzenie pracownikowi innej pracy

Wcześniej wspomnieliśmy, że pracownik może odmówić wykonania polecenia służbowego, jeśli jest ono niezgodne z umową o pracę. Jednak istnieje coś takiego, jak okresowe powierzenie pracownikowi innej pracy, regulowane przez art. 42 § 4 Kodeksu pracy. Pracodawca ma prawo powierzyć pracownikowi inną pracę niż ta określona w umowie o pracę, pod warunkiem spełnienia kilku kryteriów:

• Uzasadniona potrzeba pracodawcy: Pracodawca musi mieć uzasadnione powody do powierzenia innej pracy, takie jak zastępstwo nieobecnego pracownika lub zwiększone zapotrzebowanie w innym dziale.

• Czasowe ograniczenie: Powierzenie innej pracy może trwać maksymalnie 3 miesiące w roku kalendarzowym. Okres ten nie musi być ciągły, co oznacza, że można go podzielić na kilka krótszych okresów.

• Odpowiednie kwalifikacje: Powierzona praca musi odpowiadać kwalifikacjom pracownika. Jeśli pracownik nie ma odpowiednich umiejętności do wykonywania nowego zadania, może odmówić.

• Wynagrodzenie: Wynagrodzenie pracownika nie może zostać obniżone w wyniku powierzenia innej pracy. Pracownik powinien otrzymywać takie samo wynagrodzenie, jakie przysługuje mu za dotychczasową pracę.

W przypadku, gdy powierzone zadanie jest całkowicie różne od tego, co zostało ustalone w umowie o pracę i nie mieści się w ramach "innej odpowiedniej pracy" zgodnie z przepisami, pracownik może odmówić jego wykonania.