Praca w warunkach szkodliwych — Poznaj prawa pracownika pracującego przy czynnikach szkodliwych

Chociaż pojęcie pracy w warunkach szkodliwych nie zostało precyzyjnie zdefiniowane w kontekście prawa pracy, zazwyczaj przyjmuje się, że jest to praca z czynnikami szkodliwymi, jak zbyt wysoka lub zbyt niska temperatura, hałas, kontakt z substancjami chemicznymi i produktami toksycznymi przekraczającymi dopuszczalne stężenie oraz wielu innych. Czynniki szkodliwe występują przy takich pracach, jak transport materiałów łatwopalnych i wybuchowych, bezpośrednia obsługa aparatów reprodukcyjnych, eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych, w rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym, przemyśle chemicznym oraz w wielu innych grupach zawodów. Dowiedz się, czym są warunki szkodliwe i jakie są rodzaje czynników ryzyka zawodowego, jakie dodatki i świadczenia przysługują pracownikom narażonym na czynniki szkodliwe lub niebezpieczne, jakie są obowiązki pracodawcy wobec osób zatrudnionych przy takich pracach, a także jakie grupy zawodów kwalifikują się jako praca w szkodliwych warunkach.

W niniejszym artykule zostały poruszone następujące zagadnienia:

• Czym są warunki szkodliwe w pracy;

• Jakie prawa przysługują pracownikom zatrudnionym w warunkach szkodliwych;

• Jakie dodatki i świadczenia przysługują pracownikom zatrudnionym w warunkach szkodliwych;

• Jakie są obowiązki pracodawcy wobec pracowników zatrudnionych w szkodliwych warunkach;

• Jakie środki bezpieczeństwa powinien zapewnić pracodawca dla osób zatrudnionych do pracy w warunkach szkodliwych;

• Czym różni się praca w warunkach szkodliwych od pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze;

• Jakie zawody kwalifikują się jako praca w szkodliwych warunkach;

• Jakie przepisy regulują pracę w szkodliwych warunkach.

Czym są szkodliwe warunki pracy?

Warunki szkodliwe w środowisku pracy to nic innego, jak czynniki negatywnie wpływające na zdrowie pracownika, które towarzyszą mu podczas wykonywania obowiązków służbowych. Wiążą się z dużym ryzykiem zawodowym. Można je podzielić na następujące kategorie:

1. Czynniki szkodliwe — Bezpośrednio wpływają na zdrowie zatrudnionego (zarówno fizyczne, jak i psychiczne). Długotrwała ekspozycja może doprowadzić do choroby zawodowej. Warto wspomnieć, że niektóre czynniki szkodliwe mogą być zarazem niebezpieczne lub uciążliwe.

2. Czynniki uciążliwe — Mają negatywny wpływ na stan psychofizyczny pracownika (złe samopoczucie, nadmierne zmęczenie), co przyczynia się do obniżenia wydajności wykonywanej pracy. Jednak nie oddziałują one w sposób szkodliwy dla zdrowia osoby zatrudnionej. Zaliczają się do nich na przykład: wymuszona pozycja ciała podczas wykonywania czynności, monotonna praca, praca zmianowa, obarczona dużym stresem.

3. Czynniki niebezpieczne — Charakteryzuje je podwyższony poziom ryzyka, który może doprowadzić do wypadku przy pracy, w wyniku czego mogą spowodować uraz, utratę zdrowia bądź śmierć pracownika.

Szkodliwe czynniki można również podzielić w zależności od ich rodzaju:

1. Czynniki fizyczne — Stanowi największą z grup czynników szkodliwych w środowisku pracy. Zaliczają się do nich: hałas (w tym ultradźwiękowy i infradźwiękowy), wysoka lub niska temperatura w pracy, ostrza i ostre krawędzie, wystające elementy, porowatość urządzeń i wyrobów, niebezpieczne narzędzia, poruszające się maszyny i mechanizmy, ruchome elementy urządzeń technicznych, temperatura powierzchni wyposażenia technicznego i materiałów, oświetlenie (natężenie, luminancja, olśnienie, kontrast, tętnienie strumienia), kolory, odbiegające od normy ciśnienie, zbyt duża lub zbyt mała wilgotność powietrza, promieniowanie (jonizujące, laserowe, nadfioletowe i podczerwone i elektromagnetyczne), drgania i wstrząsy, pole elektrostatyczne, pole elektromagnetyczne, mikroklimat (temperatura powietrza, jego ruch i wilgotność, promieniowanie cieplne podczerwone), napięcie w obwodzie elektrycznym, elektryczność statyczna, pyły przemysłowe, aerozole stałe i ciekłe, przemieszczające się wyroby, półwyroby i materiały, obrywanie się mas i brył, tąpnięcia, naruszenie konstrukcji, położenie stanowiska pracy w stosunku do podłoża, powierzchnie, na których możliwy jest upadek, nieważkość.

2. Czynniki chemiczne — Obejmują działanie substancji: rakotwórczych, drażniących, toksycznych, alergennych. Do czynników chemicznych zalicza się również gazy, ciecze, pyły, opary i dym.

3. Czynniki biologiczne — Obejmują kontakt pracownika z bakteriami, grzybami, wirusami, pasożytami i innymi drobnoustrojami (w tym modyfikowanymi genetycznie), jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie. Czynniki te mogą być przyczyną zakażenia, alergii lub zatrucia. Tę grupę czynników klasyfikuje się ze względu na następujące kryteria: zdolność wywoływania choroby u człowieka i ciężkość jej przebiegu, możliwość rozprzestrzeniania się choroby w populacji oraz ciężkość i przebieg jej leczenia.

[Box: Normy hałasu w pracy]

Czynniki ryzyka, które kwalifikują się zarazem jako szkodliwe i niebezpieczne (charakterystyczne dla pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze) dzielą się na dwie kategorie:

1. Warunki determinowane siłami natury — Dotyczą zawodów, w których obowiązki służbowe wykonywane są na wodzie, pod wodą, pod ziemią oraz w powietrzu.

2. Czynniki determinowane procesami technologicznymi — Są to czynniki ryzyka spowodowane procesami technologicznymi, takimi jak: warunki podwyższonego ciśnienia atmosferycznego, gorącego mikroklimatu (w przypadku wartości wskaźnika obciążenia termicznego WBGT równym lub wyższym niż 28°C, przy tempie metabolizmu zatrudnionego powyżej 130 W/m²), zimnego mikroklimatu (dotyczy wykonywania pracy w pomieszczeniach, w których temperatura wynosi poniżej 0°C), ciężkie prace fizyczne związane z bardzo dużym obciążeniem statycznym, które wynika z konieczności pracy w wymuszonej, niezmiennej pozycji ciała (gdzie występuje znaczne pochylenie i/lub skręcenie pleców przez minimum 50% zmiany roboczej przy jednoczesnym efektywnym wydatku energetycznym powyżej 6300 kJ i wywieraniu siły powyżej 10 kg u mężczyzn oraz powyżej 4200 kJ i 5 kg u kobiet), a także bardzo ciężkie prace fizyczne, w wyniku których dochodzi do dużego wydatku energetycznego (powyżej 8400 kJ u mężczyzn oraz 4600 kJ u kobiet podczas jednej zmiany roboczej).

Ze względu na powyższe czynniki ryzyka, pracy w warunkach szkodliwych nie mogą wykonywać kobiety w ciąży oraz kobiety karmiące piersią.

Jakie prawa przysługują pracownikom zatrudnionym w warunkach szkodliwych?

Wysokie natężenie czynników szkodliwych może prowadzić do trwałego pogorszenia stanu zdrowia pracownika, obniżenia odporności organizmu i rozwoju różnych chorób oraz alergii zawodowych. Z tego względu pracownicy zatrudnieni w pełnym wymiarze czasu pracy w szkodliwych warunkach mają określone prawa i przywileje. Pracownik zatrudniony w warunkach szkodliwych ma prawo do skorzystania ze świadczeń w postaci dodatku do wynagrodzenia, jednak wynika to z wewnętrznych ustaleń firmy, w której jest zatrudniony. Niekiedy otrzymują również prawo do skrócenia godzin pracy. Pracodawca musi również zapewnić pracownikowi zatrudnionemu w warunkach szkodliwych odpowiednie środki bezpieczeństwa oraz zadbać o przeszkolenie go z zasad BHP. Konieczne jest również zapewnienie odpowiedniej opieki medycznej w miejscu pracy, gdyby doszło do wypadku przy pracy.

Jakie dodatki i świadczenia przysługują pracownikom zatrudnionym w warunkach szkodliwych?

Pracownicy zatrudnieni do wykonywania obowiązków zawodowych w warunkach szkodliwych mają możliwość wynegocjowania z pracodawcą dodatku do wynagrodzenia. Warto jednak zaznaczyć, że w świetle prawa pracy, pracodawca nie ma obowiązku przyznania takiego świadczenia pracownikowi i jest to kwestia wewnętrznych ustaleń firmy. Jednak niekiedy związki zawodowe w zakładzie pracy mogą pomóc w uzyskaniu od pracodawcy dodatku do wynagrodzenia.

Zgodnie z przepisami Kodeksu Pracy, pracownikom zatrudnionym w szkodliwych warunkach przysługuje prawo do skrócenia godzin pracy. Dodatkowo, dla osób zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych bądź szczególnie szkodliwych, przysługuje prawo ustanowienia przerw w pracy wliczanych do czasu pracy albo do obniżenia tych norm. Z kolei w przypadku pracy monotonnej lub pracy w ustalonym z góry tempie powinny zostać wprowadzone przerwy w pracy wliczane do czasu pracy.

Z kolei pracownikom wykonujących prace szkodliwe, które nie spełniają warunków niezbędnych do zakwalifikowania ich jako pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze nie przysługuje prawo do wcześniejszej emerytury (zwanej emeryturą pomostową). Do skorzystania z niej uprawnione są osoby:

• urodzone po 31 grudnia 1948 r.;

• mające ukończone co najmniej 55 lat (w przypadku kobiet) lub 60 lat (w przypadku mężczyzn);

• posiadające co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze;

• posiadające minimalnie 20 lat (w przypadku kobiet) lub 25 lat (w przypadku mężczyzn) stażu ubezpieczeniowego obejmującego zarówno okresy składkowe i nieskładkowe;

• wykonujące przed 1 stycznia 1999 r. pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, która jest wymieniona w dotychczasowych przepisach lub w nowych wykazach prac;

• wykonujące po 31 grudnia 2008 r. pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, która jest wymieniona w nowych wykazach prac;

• posiadające rozwiązany stosunek pracy.

Jakie są obowiązki pracodawcy wobec pracowników zatrudnionych w szkodliwych warunkach?

Pracodawca, wykonując pomiary czynników szkodliwych w miejscu pracy, zobowiązany jest do przeprowadzania badań czynników szkodliwych na terenie zakładu pracy, a następnie wprowadzać je do ewidencji czynników negatywnie wpływających na zdrowie pracowników. Regulacje dotyczące rejestru czynników szkodliwych, a także metod, pomiaru, rodzaju i częstotliwości wspominanych badań określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dodatkowo musi zadbać, aby miejsce pracy spełniało wszystkie normy dotyczące Bezpieczeństwa i Higieny Pracy dotyczące pracy szkodliwej dla zdrowia zatrudnionego.

Jakie środki bezpieczeństwa powinien zapewnić pracodawca?

Przede wszystkim pracodawca powinien bezwzględnie stosować się do zasad BHP dotyczących pracy w warunkach szkodliwych, w tym dokonywać pomiaru czynników szkodliwych, jeśli jest to możliwe (np. poziom stężenia substancji toksycznych czy łatwopalnych w miejscu pracy, co jest szczególnie istotne zwłaszcza w przemyśle chemicznym, farmaceutycznym, kosmetycznym, spożywczym oraz wszędzie tam, gdzie wykonywanie pracy wiąże się z użyciem toksycznych surowców lub substancji niebezpiecznych), a także zagwarantować higieniczne warunki pracy: zapewnić pracownikom odpowiednie środki ochrony osobistej, zabezpieczyć stanowiska pracy i zagwarantować pomoc medyczną w miejscu jej wykonywania. Dodatkowo pracodawca powinien zadbać o to, aby pracownicy byli odpowiednio przeszkoleni z zasad BHP dotyczących czynników ryzyka o znacznej szkodliwości dla zdrowia. Musi on również zlecać regularne, okresowe badania lekarskie do pracy.

Czym różni się praca w warunkach szkodliwych od pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze?

Każda praca w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze jest zarazem pracą w warunkach szkodliwych, ale nie każda praca z czynnikami szkodliwymi kwalifikuje się jako szczególne warunki pracy lub o szczególnym charakterze. Praca w warunkach szkodliwych dla zdrowia, żeby mogła być uznana za pracę w warunkach szczególnych, musi charakteryzować się nie tylko znaczną szkodliwością mogącą prowadzić do trwałego pogorszenia stanu zdrowia pracownika, ale również znacznym stopniem uciążliwości, co określone zostało w określone w wykazie A załącznika do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 roku w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Są to prace wymagające wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne, współpracowników i otoczenia, gdyż obowiązki służbowe wykonywane są w warunkach narażenia zdrowia lub nawet życia.

W przeciwieństwie do osób zatrudnionych w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze osobom pracującym w warunkach szkodliwych dla zdrowia nie przysługuje prawo do wcześniejszej emerytury. Wynika to z faktu, że nie wiąże się to ze znaczną uciążliwością wykonywanych prac, która jest jednym z dwóch czynników koniecznych do sklasyfikowania w świetle prawa pracy zawodu jako pracy o szczególnym charakterze lub w szczególnych warunkach. Jako przykład zawodu kwalifikującego się jako taki rodzaj pracy można zaliczyć zawód strażaka, który wiąże się zarówno z czynnikami szkodliwymi, a wręcz niebezpiecznymi, jak i jest pracą w trudnych warunkach, które charakteryzuje znaczny stopień uciążliwości. Dlatego też osoba pracująca w tym zawodzie może skorzystać z emerytury pomostowej, która umożliwia wcześniejsze skorzystanie ze świadczeń emerytalnych (za wyjątkiem zatrudnionych sezonowo, gdyż do takich świadczeń wliczane są jedynie zawody w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wykonywane w pełnym wymiarze czasu pracy).

Jakie zawody kwalifikują się jako praca w szkodliwych warunkach?

Ze względu na liczne czynniki ryzyka (fizyczne, chemiczne i biologiczne), do zawodów kwalifikujących się jako praca w szkodliwych warunkach można zaliczyć poszczególne grupy:

• pracownicy górnictwa — w tym pracujący przy przeróbce mechanicznej węgla (np. wydobycie z wykorzystaniem środków strzałowych i wyrobów pirotechnicznych, przeróbka surowców skalnych, obsługa pras filtracyjnych);

• pracownicy przemysłu energetycznego (np. prace wiertnicze przy wydobyciu gazu ziemnego, wydobywanie ropy naftowej, obsługa pieców grzewczych, obsługa pieców rafinacyjnych i pieców obrotowych, dystrybucja ropy naftowej, produkcja gazów technicznych i napełnianie butli gazami technicznymi, obsługa agregatorów prądotwórczych, prace przy przesyłaniu energii elektrycznej, produkcja materiałów wybuchowych);

• pracownicy hut metali nieżelaznych oraz przedsiębiorstw związanych z hutnictwem i przemysłem metalowym (np. prace antykorozyjne, przy produkcji elementów metalowych, przy gięciu prętów metalowych, kucie ręczne metalu, produkcja narzędzi metalowych, remont statków, odlewanie staliwa, przetwórstwo ołowiu, produkcja przewodów ołowianych, produkcja drutu kolczastego, powlekanie ołowiem, praca w kuźniach przemysłowych i hutach żelaza, ostrzenie wyrobów metalowych, obsługa żeliwiaków, montażu konstrukcji metalowych);

• pracownicy sektorów związanych z przemysłem chemicznym i farmaceutycznym (np. produkcja wosków, rozpuszczalników organicznych, produkcja acetylenu i innych substancji drażniących, produkcja klejów i innych mas formierskich, tworzyw sztucznych, bezwodników kwasów organicznych, produkcja estrów, wyrób włókien chemicznych, tlenków organicznych, produkcja oleju talowego, produkcja leków, przetwórstwo żywic, produkcja kwasów organicznych, prace przy otrzymywaniu chlorowcopochodnych organicznych alkanów, produkcja płynów hamulcowych, przetwórstwo związków aromatycznych, przy produkcji soli kwasów organicznych, przetwórstwo wyrobów gumowych);

• pracownicy budownictwa i przemysłu budowlanego (np. budowa rurociągów i innych budowli hydrotechnicznych, operatorzy maszyn budowlanych, prace zbrojarskie, prace w przemyśle materiałów budowlanych, prace malarskie konstrukcji budowlanych, remonty chłodni kominowych);

• pracownicy przemysłu lekkiego (np. spawacz, lutowanie płyt, prace ślusarskie, prace wewnątrz cystern, produkcja folii podłożowej, produkcja nici chirurgicznych, operatorzy urządzeń odpylających);

• pracownicy leśnictwa;

• pracownicy działający w transporcie i łączności (np. kierowcy samochodów uprzywilejowanych, osoby wykonujący prace magazynowe, konfekcjonowanie surowców, prace kierowców samochodów ciężarowych, pracownicy zatrudnieni przy przeładunku materiałów sypkich);

• pracownicy gospodarki komunalnej (np. prace przy wywozie nieczystości stałych, w wylewiskach nieczystości, oczyszczanie ścieków, wyładowywanie dyfuzorów, utylizacji surowców zwierzęcych);

• rolnicy i pracownicy związani z sektorem rolnictwa (np. przy uboju zwierząt, na magazynach skór surowych, przy wytwarzaniu mąki, prace kierowców ciągników);

• pracownicy przemysłu spożywczego (np. przy produkcji sody, tłoczeniu kuchu kakaowego, prace przy ręcznym przerobie masy karmelowej, przygotowywanie wyrobów gotowych, mieleniu ziół, przetwórstwo kości, destylacja olejów roślinnych, prace w przemyśle drożdżowym, obsługa komór fermentacyjnych);

• pracownicy służby zdrowia, opieki zdrowotnej i ratownictwa (w tym ratownictwa górskiego);

• pracownicy służb bezpieczeństwa publicznego (np. funkcjonariusze policji, służby celnej, służby więziennej, służby wywiadu wojskowego, biura antykorupcyjnego straży granicznej);

• żołnierze zawodowi (w tym przynależący do marynarki wojennej);

• pracownicy ochrony społecznej (np. pracownicy socjalni);

• nauczyciele (grupa ta obejmuje nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych wymienionych w art. 1 Karty Nauczyciela);

• dziennikarze (obejmuje dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników i czasopism, radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych i fotograficznych objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy);

• pracownicy straży pożarnej;

• pracownicy przemysłu drzewnego i papierniczego oraz poligraficznego (np. impregnowanie drewna, sucha destylacja drewna, przy wywózce drewna, impregnowanie płyt pilśniowych, wykonywaniu wyrobów poligraficznych, obróbka materiału zecerskiego do form drukowych, prace przy mechanicznym rozdrabnianiu drewna, impregnowanie drewna metodą dyfuzyjną, obróbka drukarskich form kopiowych, oprawy wyrobów poligraficznych);

• pracownicy w portach morskich oraz na statkach morskich i statkach żeglugi śródlądowej;

• pracownicy statków żeglugi powietrznej;

• maszyniści pojazdów trakcyjnych;

• pracownicy przemysłu szklanego (np. praca w zespołach formujących szkło, przetwórstwo włókien szklanych);

• pracownicy zatrudnieni przy bezpośredniej obsłudze maszyn;

• montażyści instalacji technologicznych;

• pracownicy laboratoriów klinicznych, weterynaryjnych lub diagnostycznych (np. praca z materiałem zakaźnym, prace koronerów, obsługa aparatury rtęciowej).

Jakie przepisy regulują pracę w szkodliwych warunkach?

Pracę osób zatrudnionych w warunkach szkodliwych regulują następujące podstawy prawne:

• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy;

• Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 6 lutego 2023 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Zdrowia  w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy;

• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych;

• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 11 grudnia 2020 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki;

• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2024 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy;

• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy;

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 roku w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze;

• Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych.